Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

ДАСТУРИ ИСТИФОДАБАРАНДА

ХУШ ОМАДЕД БА CОМОНАИ РАСМИИ МАРКАЗИ МИЛЛИИ ҚОНУНГУЗОРИИ НАЗДИ ПРЕЗИДЕНТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН!

КОР БО МАХЗАНИ ҚОНУНГУЗОРИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Муҳтарам меҳмонон ва истифодабарандагони сомонаи расмии Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (ММҚ),

Барои оғози кор бо «Махзани Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» (МҚҶТ) ба блоки бо номи шабеҳ дар сомонаи расмии ММҚ зер кунед. Блоки «Махзани Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» кушодашаванда буда, ҳамеша дар қисми болои сомона дастрас аст. Шумо инчунин метавонед ба «Махзани Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» (МҚҶТ) аз феҳристи асосӣ (меню асосӣ) бо зеркунии пайванди «Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» дастрасӣ пайдо намоед.

БЛОКИ «МАХЗАНИ ҚОНУНГУЗОРИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН» (МҚҶТ)

Ҳамаи модулҳо ва имконоти ҷустуҷӯи санадҳо дар «Махзани Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» (МҚҶТ) мустақилона кор мекунанд. Ин маънои онро дорад, ки ҳангоми кор бо МҚҶТ ворид кардани «Ном»-и санад ва бо ҳамроҳи он интихоб кардани ҳамаи имконоти дигар, масалан «Таснифгар», «Мақомот», «Рақам», «Сана», «Матни асосӣ» ва ғайра ҳатмӣ нест. Аммо барои ҷустуҷӯи васеъ шумо метавонед аз ҳамаи имконоти ҷустуҷӯи санадҳо ба таври дилхоҳ истифода баред. Ҳамаи санадҳое, ки ба МҚҶТ ворид шуданд дар зери «Лавҳаи имконоти ҷустуҷӯ», яъне дар «Ҷадвали санадҳо» дастрасанд.

ЛАВҲАИ ИМКОНОТИ ҶУСТУҶӮ

Лавҳаи имконоти ҷустуҷӯ

ҶАДВАЛИ САНАДҲО

ТУГМАҲОИ «ТАТБИҚ КАРДАН» ва «БОЗСОЗӢ»

Тугмаи «Татбиқ кардан»: Баъд аз он ки Шумо дар «Лавҳаи имконоти ҷустуҷӯ» имконоти дилхоҳро ворид карда, интиход мекунед, барои намоиш додани натиҷа тугмаи «Татбиқ кардан»-ро зер кунед. Аммо, вақте ки шумо дар «Лавҳаи имконоти ҷустуҷӯ» дархостеро ворид мекунед ё имконеро интихоб менамоед, онҳо ба таври худкор дарҳол татбиқ карда мешаванд.

Тугмаи «Бозсозӣ»: Агар хоҳед, ки ҳамаи дархостҳо ва имконотеро дар «Лавҳаи имконоти ҷустуҷӯ» лағв кунед, аз тугмаи «Бозсозӣ» истифода баред.

Агар шумо хоҳед, ки номи санади дақиқро аз санадҳои дар махзан мавҷудбуда ба даст оред, калидвожаи номи санадро ба сатри «Ном» ворид намоед. Ҳамаи санадҳое, ки дорои калидвожаи воридуша мебошанд нишон дода мешаванд. Масалан, агар шумо калидвожаи «дастрасӣ»-ро ворид кунед, санадҳое, ки калимаи «дастрасӣ»-ро дар бар мегиранд, дар «Ҷадвали санадҳо» нишон дода мешаванд (масалан, ҚОНУНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР БОРАИ ҲУҚУҚИ ДАСТРАСӢ БА ИТТИЛООТ)

САТРИ «НОМ»

Шумо инчунин метавонед санадҳоро аз рӯи муҳтаво бо истифодаи сатри «Матни асосӣ» ва полои дилҳол ҷустуҷӯ намоед. Масалан, барои ёфтани санад(ҳо)и дорои калима(ҳо), калидвожа(ҳо) ё ибора(ҳо)и лозимӣ, ба сатри «Матни асосӣ» дархостро ворид намуда, имкони «Дар бар мегирад»-ро интихоб намоед. Санадҳои дархостшуда ба таври худкор нишон дода мешаванд. Ё ин ки аз тугмаи «Татбиқ кардан» истифода баред. Ҳамин тавр аз имкони «Дар бар намегирад» ё имконоти ҷустуҷӯи дигар истифода баред, Масалан, агар шумо ба сатри «Матни асосӣ» калимаи «Интернет»-ро ворид кунед ва имкони «Дар бар мегирад»-ро интихоб намоед, саданҳое, ки дар муҳтавои худ дорои калимаи «Интернет» мебошанд, нишод дода мешаванд.

САТРИ «МАТНИ АСОСӢ»

Сатри «Матни асосӣ»

Шумо метавонед санадҳоро аз рӯи «Ном», «Таснифгар», «Мақомот», «Рақам», «Сана», «Матни асосӣ» ва ғайра алоҳида ё якҷоя ба таври дилхоҳ ҷустуҷӯ намоед.

Масалан, агар хоҳед, ки санадҳоро танҳо «Аз рӯи моҳ ва сол» ҷустуҷӯ кунед, танҳо аз имкони «Аз рӯи моҳ ва сол» бо интихоби моҳ ва сол истифода баред. Санадҳо ба таври худкор нишон дода мешаванд. Ё ин ки аз тугмаи «Татбиқ кардан» истифода баред.

Агар хоҳед, ки санадҳоро танҳо дар давраи муайян ҷустуҷӯ кунед, танҳо аз имкони «Аз санаи интихобшуда» ва/ё «То санаи интихобшуда» алоҳида ё якҷоя бо интихоби моҳ ва сол истифода баред. Санадҳо ба таври худкор нишон дода мешаванд. Ё ин ки аз тугмаи «Татбиқ кардан» истифода баред.

Ҳамин тавр Шумо метавонед ҳар гуна санадҳои махзанро алоҳида ё бо интихоби имконоти иловагӣ ҷустуҷӯ намоед ва ба даст оред.

Барои дидани санад ва мутолиа кардани он, аз тугмаи «ДИДАН» истифода баред ва барои пинҳон кардани он, аз тугмаи «ПИНҲОН КАРДАН» истифода баред.

ТУГМАҲОИ «ДИДАН» ва «ПИНҲОН КАРДАН»

Шумо ҳам метавонед, бо зеркунии пайванди номи санад онро дар саҳифаи алоҳида кушоед ё ин ки дар форматҳои Word, PDF ва ZIP аз сомонаи мо боргирӣ намоед.

ЗАМИМА ДАР ФОРМАТҲОИ WORD, PDF ва ZIP (ДАР ҶАДВАЛИ САНАДҲО)

Замима

КОР БО СОМОНАИ РАСМӢ - БАҚАЙДГИРӢ ВА ВОРИДШАВӢ

Ҳамаи маводҳои Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ба ахбори омма дахл доранд, дар сомонаи мо дастрасанд. Барои гирифтани маълумот Шумо метавонед аз Феҳристи асосӣ (менюи асосӣ), Харитаи сомона, имкони Ҷустуҷӯ ва Ҷустуҷӯи васеъ истифода баред.
Барои бақайдгирӣ дар сомонаи Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, лутфан ба таври расмӣ муроҷиат намоед. Корбарони бақайдгирифташуда метавонанд аз имкониятҳои иловагӣ истифода баранд, масалан, пайдо кардани дастрасӣ ба лоиҳаҳои санадҳо.

Махзани Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон

Матни асосӣ:
Дидан

**ҚОНУНИ**

**ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН**

**ДАР БОРАИ ТУРИЗМ**

(Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1999, № 9, мод. 228; соли 2005, №12, мод. 641; соли 2009, № 5, мод.337, соли 2012,№12 қ1,мод.1016; ҚҶТ аз 28.12.13с., №1058)

**Моддаи 1.** **Мақсади** **Қонуни мазкур**

Қонуни мазкур асосҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, ташкилӣ ва **тартиби амалӣ намудани** фаъолияти туристиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мекунад.

       **Моддаи 2. Мафҳумҳои асосӣ**

       **Дар Қонуни мазкур мафҳумҳои асосии зерин истифода мешаванд:**

- туризм - шуғле, ки низоми ташкили усулҳои гузаронидани истироҳатро бо мақсадҳои солимгардонӣ, шиносоӣ, зиёрат (ба истиснои ҳаҷ), тиҷоратӣ, варзишӣ, касбию хизматӣ ва дигар мақсадҳо тавассути саёҳат (тур) ва будубоши муваққатии берун аз ҳудуди ҷои истиқомати доимӣ ба роҳ мемонад; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**-туризми дохилӣ** - ташкилӣ **саёҳат (тур)** дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон барои шахсоне, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқомати доимӣ доранд;

**-туризми сайёр** - ташкилӣ **саёҳат (тур)** ба дигар кишварҳо барои шахсоне, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқомати доими доранд;

**-туризми ташрифӣ** - ташкилӣ **саёҳат (тур)** дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон барои шахсоне, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқомати доими надоранд;

**-туризми иҷтимоӣ** – **саёҳате (туре), ки аз ҳисоби** маблағҳои аз тарафи давлат барои эҳтиёҷоти иҷтимоӣ ҷудогардида, пардохта мешавад;

**-туризми худфаъолиятӣ** – **саёҳат (тур)** бо истифодаи воситаҳои **фаъоли** ҳамлу нақл, ки саёҳон мустақилона ташкил мекунанд;

**-туризми варзишию кӯҳгардӣ** - намуди истироҳати фаъоле, ки ба ташкилӣ **хатсайрҳ**ои пиёдагард дар шароити кӯҳсор алоқаманд аст;

**-кӯҳнавардӣ (алпинизм)** - намуди ғайриоддии туризм, ки бо баромадан ба қӯллаҳои кӯҳӣ алоқаманд аст;

- турист – шаҳрванд, истифодабарандаи хизматрасонии туристӣ, ки аз ҷои истиқомати доимӣ ба кишвари (макони) дигари муваққатӣ ба мақсади солимгардонӣ, шиносоӣ, зиёрат (ба истиснои ҳаҷ), тиҷорат, варзиш ва дигар мақсадҳои вобаста ба саёҳат сафар мекунад; (ҚҶТ аз 19.05.09, №530)

**-саёҳат (тур)** - сафари туристӣ бо **хатсайрҳ**ои муайян дар мӯҳлатҳои муайян бо таъмини маҷмӯи хизматрасониҳо оид ба ҷобаҷокунӣ, ҳамлу нақл, озуқа, хизматрасониҳои экскурсионӣ, инчунин хизматӣ роҳбаладону тарҷумонҳо ва дигар хизматрасониҳо, ки вобаста ба мақсади саёҳат дар мавриди таъмини кафолати амнияти онҳо, ҳимоя ва ҳифзи тандурустии туристон пешниҳод карда мешаванд;

- маҳсулоти туристӣ – маҷмўи хизматрасониҳои туристӣ, ки бо назардошти вазъи бозори туристӣ баҳри қонеъ гардонидани талаботи турист дар асоси шартнома дастрас мебошанд; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**-фаъолияти танзими туризм** - фаъолият оид ба ташаккул, пешбурд ва фурӯши маҳсулоти туристӣ, ки дар асоси **иҷозатнома** аз ҷониби шахсони воқеӣ ё ҳуқуқӣ **(минбаъд - танзимгари туризм) амалӣ карда мешавад**;

**-фаъолияти агентии туризм** - фаъолият оид ба пешбурд ва фурӯши маҳсулоти туристӣ, ки дар асоси **иҷозатнома** аз ҷониби шахсони воқеӣ ё ҳуқуқӣ **(минбаъд - агентии туристӣ) амалӣ карда мешавад**;

**-Кадастри давлатии захираҳои туристии Ҷумҳурии Тоҷикистон** - номгӯи объектҳои табиӣ ва таърихию фарҳангӣ, ки дастоварди миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд;

**-саноати туристӣ** - маҷмӯи меҳмонхонаҳо ва дигар воситаҳои ҷойгиршавӣ, нақлиёт, муассисаҳои хӯроки умумӣ, тамошо, шиносоӣ, хизматӣ, солимгардонӣ, варзишӣ ва воситаҳои таъиноти дигар, **ташкилотҳое, ки** фаъолияти танзими туризм ва агентии туристиро амалӣ месозанд;

**-пешбурди маҳсулоти туристӣ** - маҷмӯи тадбирҳое, ки ба фурӯши маҳсулоти туристӣ (реклама, иштирок дар намоишгоҳҳои махсусгардонидашуда, ярмаркаҳо, ташкилӣ марказҳои иттилоотии туристӣ оид ба фурӯши маҳсулоти туристӣ, нашри феҳристҳо, буклетҳо ва г.) нигаронида шудаанд;

**-захираҳои туристӣ** - маҷмӯи захираҳои экологӣ, табиию иқлимӣ, фарҳангию таърихӣ ва солимгардонӣ ва захираҳои дигари истироҳатию фароғатӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ба қонеъ **гардонидани** маҷмӯи талаботи гуногуни туристон мувофиқ мебошанд;

- квотаи туристӣ - маҳдудияти миқдории ташриф ба объектҳои туристию сайёҳӣ ё хатсайрҳо, ки ба таркиби захираҳои туристии Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил буда, бо зарурати нигоҳдорӣ аз вайроншавӣ ва дигар шартҳои истифодаи он алоқаманд мебошанд; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**-субъекти фаъолияти туристӣ** - шахсони ҳуқуқи ва воқеӣ, аз он ҷумла шахсони воқеӣ ё ҳуқуқии хориҷӣ, ё шахсони бе шаҳрвандӣ, ки хизматрасонии туристиро мутобиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод мекунанд;

- истироҳат - барқарорсозӣ ва инкишофи қувваи ҷисмонию маънавии инсон дар шароити табиӣ тавассути дамгирӣ, аз ҷумла туризм; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**- роҳхати туристӣ – ҳуҷҷати инфиродии тасдиқкунандаи ҳуқуқ ба гирифтани хизматрасониҳои сайёҳӣ;**

- шикори байналмилалӣ - яке аз намудҳои фаъолияти туристӣ, ки бо тартиб ва шартҳои пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иштироки шаҳрвандони хориҷӣ аз ҷониби субъектони фаъолияти туристии дорои иҷозатномаи дахлдор ташкил карда мешавад; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

- таъмини амнияти туристон - таъмини амнияти шахсии туристон, ҳимояи молу мулки онҳо, маҷмўи тадбирҳо оид ба пешгирии истифодаи туризм бо мақсади муҳоҷирати ғайриқонунӣ ва транзит ба давлатҳои сеюм, истисмори шаҳвонӣ, меҳнатӣ ва дигар намудҳои истисмори шаҳрвандон; (ҚҶТ аз 28.12.13с.,№158)

- хизматрасонии туристӣ – амалӣ гардидани фаъолияти танзимгари туристӣ ё агенти туристӣ аз рўи салоҳдиди худ ва ё талаботи аниқи дархосткунанда, ки барои таъмин ва барқароркунии қувваи ҷисмонии турист, нигоҳдории фаъолияти ҳаёти мўътадил, барқароркунии робитаҳои корӣ, инчунин қонеъ гардонидани талаботи маънавӣ ва зеҳнии ў равона шудааст. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 3. Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи туризм**

       Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи туризм ба Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон асос ёфта, аз Қонуни мазкур, дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, иборат мебошад. (ҚҶТ аз 19.05.09, №530)

**Моддаи 4.** **Истифодаи захираҳои туристӣ**

1. Захираҳои туристӣ, ки аҳамияти миллӣ ва байнал**милал**иро доранд, дастовардҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб мераванд. Барои **бақайдгирӣ ва** истифодаи онҳо Кадастри давлатии захираҳои туристӣ тартиб дода шуда, барои тамошои онҳо квота муқаррар мешавад. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

2. Истифодаи ройгон ва беподоши захираҳои туристӣ, ки ба Кадастри давлатии захираҳои туристии Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил шудаанд, манъ аст. (ҚҶТ аз 19.05.09, №530)

**Моддаи 5.** **Мақсад, самтҳо ва роҳҳои танзими давлатии фаъолияти туристӣ**

1. Мақсадҳои асосии танзими давлатии фаъолияти туристӣ инҳо мебошанд:

- таъмини ҳуқуқи шаҳрвандон ба истироҳат, ҳаракати озод ва дигар ҳуқуқҳо дар мавриди **саёҳат (тур)**;

        - ҳифзи муҳити зист;

- муайян намудани номгӯи ҳарсолаи объектҳои табиӣ, таърихию фарҳангӣ, аз он ҷумла ҳудудҳои табии махсус муҳофизатшаванда, ки тамошои онҳо дар асоси квота муқаррар карда мешавад;

- ривоҷ додани саноати туристӣ, ҳамчун таъминкунандаи талаботи шаҳрвандон ҳангоми **саёҳат (тур)**;

- ривоҷ додани робитаҳои байналмилалӣ дар соҳаи туризм;

- истифодаи оқилонаи дастовардҳои табиӣ ва фарҳангӣ.

2. Самтҳои афзалиятноки танзими давлатии фаъолияти туристӣ дастгирӣ ва инкишофи туризми дохилӣ, воридотӣ, иҷтимоӣ ва худфаъолиятӣ мебошанд. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

3. Танзими давлатии фаъолияти туристӣ бо роҳҳои зайл амалӣ гардонида мешавад:

- **таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ**, ки ба ташаккули муносибатҳо дар соҳаи саноати туристӣ равона карда шудаанд; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

-ҳимояи ҳуқуқ ва **манфиатҳои** давлат дар соҳаи туризм; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

-ҳимояи ҳуқуқ ва манфиатҳои туристон, таъмини **амнияти** онҳо; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

-муқаррар намудани тартиби **стандартонӣ**, сертификатсия ва иҷозатномадиҳӣ дар соҳаи туризм;

-ҳавасмандкунии маблағгузории миллӣ ва хориҷӣ барои инкишофи фаъолияти туристӣ;

- фароҳам овардани имкониятҳои баробар барои субъектҳои фаъолияти соҳибкорӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ, дар бозори хизматрасонии туристӣ, дастгирии инкишофи рақобат, таъмини риояи қонунгузорӣ дар соҳаи мазкур; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

-вусъат додани ҳамкорӣ бо мамлакатҳои хориҷӣ ва ташкилотҳои байналмилалӣ, иштирок дар барномаҳои байналмилалии туризм, **таҳия** ва бастани шартномаҳои байналмилалии **дутарафа ва бисёртарафа** дар соҳаи туризм ва муайян кардани тартиби амалӣ намудани онҳо. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 6. Намудҳои асосии фаъолияти туристӣ**

Намудҳои асосии фаъолият дар соҳаи туризм инҳо мебошанд:

- ташкили қабул ва хизматрасонӣ дар чаҳорчубаи маърифатӣ, экологӣ, туризми варзишию куҳӣ, кӯҳнавардӣ, шикори байналмилалӣ, фиристодани туристон ба хориҷа ба мақсади истироҳат, таҳсил, муолиҷа, зиёрати динӣ ва тиҷорат;

- ташкили чорабиниҳои оммавии туристӣ-тандурустӣ, ш**авқовар**, махсус гардонидашуда ва дигар чорабиниҳо, ки бо туризм алоқаманданд. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 7. Салоҳияти {укумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи туризм**

Ба салоҳияти {укумати Ҷумҳури Тоҷикистон дар соҳаи туризм дохил мешаванд:

**- муайян намудани сиёсати давлатӣ дар соҳаи туризм; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

**- муайян намудани мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм; (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- қабули санадҳои меъёриву ҳуқуқие, ки фаъолияти туристиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим менамоянд;

- муқаррар намудани тартиби воридоту содироти хизматрасонии туристӣ;

- **бастани** созишномаҳои байниҳукуматӣ дар соҳаи туризм ва муайян намудани тартиби тадбиқи онҳо: **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- тасдиқи барномаҳои давлатии инкишофи туризм, ки ба такмили саноати туристӣ равона шудаанд, иштирок дар иҷрои барномаҳои байналмилалӣ;

- муқаррар намудани тартиби истифодаи захираҳои туристӣ бо мақсади туризм ва ҷуброни зарарҳои **ба онҳо** расонидашуда; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- муайян намудани тартиби сертификатсияи маҳсулоти туристӣ, молҳо ва хизматрасонии субъектҳои фаъолияти туристӣ;

- фароҳам овардани шароит барои ҷалби сармоя ба соҳаи туризм;

- ташкили **низоми** давлатии тайёр намудани мутахассисони соҳаи туризм ва таъминоти илмии соҳаи **туризм**; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- муайян намудани тарифҳои ягона барои баромадан ба қуллаҳои кӯҳи, пардохти наҷоти кӯҳӣ, боҷи экологи;

- ҳалли дигар масъалаҳое, ки тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба салоҳияти он вобастаанд.

**Моддаи 8. Мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм ва ваколатҳои он**

1. Сиёсати давлатӣ ва ҳамоҳангсозии фаъолияти туристиро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мақоми ваколатдори давлатӣ соҳаи туризм ба амал мебарорад.

2. Ба **ваколатҳои** мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил мешаванд:

- амалӣ намудани барномаи давлатии туризм дар Тоҷикистон, **таъмини иҷрои шартномаҳо ва** созишномаҳои байналмилалӣ дар соҳаи туризм;

- намояндагии манфиатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ташкилотҳои байналмилалии туристӣ;

- таҳияи меъёрҳо ва муайян кардани стандартҳои давлатии хизматрасонии туристон дар ҷумҳури;

- ҳамоҳангсозии фаъолият ва роҳбарии меъёрию методи ба субъектҳои фаъолияти туристӣ;

- роҳбарӣ ба намояндагиҳои дар хориҷа будаи худ;

- бо тартиби муқарраршуда амалӣ намудани иҷозатномадиҳӣ ба фаъолияти туристӣ;

- муқаррар намудани квотаи туристии мутаносибан баробар дар байни субъектҳои фаъолияти туристӣ барои тамошои объектҳои туристию экскурсионӣ, ки бинобар зарурияти муҳофизати онҳо аз вайроншавӣ ба Кадастри давлатии захираҳои туристии Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид карда шудаанд;

- назорат аз рӯи сифати хизматрасонии туристии пешниҳодшаванда ва иҷрои шартҳои иҷозатномадиҳӣ ва сертификатсия дар соҳаи туризм; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- **амалӣ намудани интихоб, тайёр кардан** ва ҷобаҷогузории кадрҳо (ба ғайр аз субъектҳои фаъолияти туристии ғайридавлатӣ), гузаронидани корҳои илмию тадқиқотӣ дар соҳаи туризм ва ташкили Кадастри давлатии захираҳои туристӣ;

- робитаҳо ва ҳамкориҳои мутақобила бо созмонҳои ҷамъиятии соҳаи туризм;

**- амалӣ намудани дигар ваколатҳое, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ намудааст. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

**Моддаи 9. Иҷозатномадиҳии фаъолияти туристӣ ва сертификатсияи маҳсулот ва хизматрасонии туристӣ**

Иҷозатномадиҳии фаъолияти туристӣ мувофиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷозатномадиҳӣ ба баъзе намудҳои фаъолият» амалӣ карда мешавад. Сертификатсияи маҳсулот ва хизматрасонии туристиро Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мекунад.

**Моддаи 10.** **Суғуртакунӣ ҳангоми иҷрои фаъолияти туристӣ**

1. Дар ҳолате, агар қонунгузории кишвари (мақони) **будубоши муваққатӣ талаботи кафолати пардохти ёрии тиббиро** ба шахсоне, ки дар ҳудуди он муваққатан иқомат доранд **муқаррар** намуда бошад, танзимгари (агенти) туристӣ вазифадор аст, чунин кафолатҳоро пешниҳод намояд. Суғуртакунии туристӣ дар мавриди бемории тасодуфӣ ва ҳодисаҳои нохуш, шакли асосии додани чунин кафолатҳо мебошад. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

2. Бо талаби турист танзимгари (агенти) туристӣ барои пешниҳоди хизматрасониҳо оид ба суғуртакунии дигар хатарҳои ба саёҳат (тур) вобастабуда мусоидат менамояд. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

3. Суғуртаи хатарҳо дар туризм, ки бо хавфи зиёд ба ҳаёту саломатии туристон алоқаманд буда, хароҷоти зиёдро барои наҷотдиҳӣ талаб мекунанд, аз тарафи субъекти фаъолияти туристӣ бо ризоияти туристон амалӣ мегардад. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

4. Суғуртаи **дигар хатарҳо** ихтиёрӣ буда, аз ҷониби туристон ба таври мустақилона ё тавассути субъектҳои фаъолияти туристӣ **амалӣ карда** мешавад.

5. Туристони маҳаллӣ ва хориҷие, ки ба намудҳои ғайриоддии (экстремалии) туризм машғул мешаванд, бояд дорои полиси суғуртавии дараҷаи байналмилалӣ бошанд. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 11.** **{уқуқ ва ўҳдадориҳои субъектҳои фаъолияти туристӣ**

**1. Ҳуқуқҳои субъектҳои фаъолияти туристӣ мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда мешаванд.**.

2. Субъектҳои фаъолияти туристӣ, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон воқеанд, вазифадоранд:

- барои ҳуқуқи **машғул будан** ба фаъолияти туристӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷозатнома, инчунин сертификати мутобиқат ба маҳсулот ва хизматрасонии туристии пешниҳодшаванда дошта бошанд;

**- оид ба хизматрасонӣ ба туристон бо тартиби муқарраргардида ҳисоботи ҳуҷҷатӣ пеш баранд;**

- ба **мақоми ваколатдори давлатӣ** дар соҳаи туризм тибқи намунаҳои муқарраршуда маълумот ва ҳисобот , *аз ҷумла дар хусуси баҳисобгирии дақиқи ба Ҷумҳурии Тоҷикистон баргаштани туристони ба хориҷа рафтаро* пешниҳод намоянд; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922). (ҚҶТ аз 28.12.13с., №1058)**

- ба турист оид ба ташкил ва гузаронидани **саёҳат (тур)** маълумоти пурра ва дақиқ дода, ба турист барои хизматрасониҳо мутобиқи маълумоти пешниҳодшуда роҳхати туристии намунаи ягона фурӯшанд;

- **амнияти** туристон ва нигоҳдории **молу мулки** онҳо, муҳайё намудани шароити амният барои фаъолияти туристӣ, омӯзонидани қоидаҳои амният, расонидани ёрии таъҷилиро ба туристон таъмин намуда, барои зарари ба туристон расонидашуда **бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории** Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷавобгар мебошанд; **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- **масъалаҳои ба** эҳёи индустрияи туристӣ (сохтмони меҳмонхонаҳо, базаҳои туристӣ, кемпингҳо, марказҳои истироҳатӣ ва г.) **вобастаро бо мақоми ваколатдори давлатӣ** мувофиқа кунанд;

- субъекти фаъолияти туристӣ ҳангоми ташкил ва амалӣ сохтани **саёҳат (тур)**, дар назди муштарӣ, чӣ барои амали худ ва чӣ барои амали шарикони хеш оид ба ташкили саёҳат (пешниҳоди хизматрасонии ҷойгиркунӣ, озуқа, нақлиёт ва дигар хизматрасоние, ки дар барномаи сафар ворид гардида, дар роҳхат зикр шудаанд) ва фурӯши он ҷавобгар мебошад. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 12.** **Роҳбари гурӯҳи туристӣ**

1. Роҳбари гурӯҳи туристӣ дар рафти саёҳат **(тур)** ва мӯҳлати сафар дар сафари туристии гурӯҳи туристӣ намояндаи расмии субъекти фаъолияти туристӣ мебошад. Роҳбари гурӯҳи туристӣ аз ҷониби субъекти фаъолияти туристӣ дар асоси шаҳодатномаи тахассусӣ, ки бо тартиби муайянкардаи **мақоми ваколатдори давлатӣ** дар соҳаи туризм дода **мешавад,** таъин мегардад.

2. **Ўҳдадориҳои** роҳбари гурӯҳи туристиро субъекти фаъолияти туристӣ муайян мекунад. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 13.Шартнома, роҳхат ба саёҳат (тур) ва хизматрасониҳои туристӣ**

1. Субъектҳои фаъолияти туристӣ ҳангоми ташкили сафари туристӣ ба турист роҳхати намунаи ягонаро бо имзои шахси масъул, ки бо муҳри корхонаи мазкур (субъект) тасдиқ карда шудааст, ба расмият дароварда, медиҳанд. Шартнома дар ҳолате басташуда ҳисобида мешавад, ки агар корхонаи туристӣ роҳхат дода бошад ва муштарӣ пардохти дахлдорро мувофиқи шартҳои шартнома (қарордод) супурда бошад.

2. Субъекти фаъолияти туристӣ бе ҷуброни зарар шартномаро бекор карда метавонад, ба шарте ки далели бекор кардан, ҳангоми мавҷудияти ҳолатҳои рафънопазири ба иродаи ў вобастанабуда ва ба амалишавии саёҳат (тур) ё пешниҳоди хизматрасонӣ монеъшаванда, ба иттилои турист шахсан на дертар аз 15 рўз то санаи оғози сафар расонида шуда бошад. Дар ин ҳолат ҳамаи маблағе, ки қаблан ҳамчун пешпардохт гирифта шудааст, ба турист баргардонида мешавад.(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 14.** **Роҳхат**

1. Туристон барои **саёҳат (тур)** кардан роҳхати намунавиро, ки бастани шартномаро ба саёҳат тасдиқ мекунад, бо имзои шахси дахлдор ва муҳри тасдиқкардаи фурӯшанда мегиранд. Пойгири (корешоки) роҳхат дар фурӯшандаи саёҳат боқи мемонад.

Роҳхат бояд **маълумоти** зеринро дар бар гирад: **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- ном, суроға, тамғаи тиҷоратии **ташкилоти** туристӣ, дар фурӯшанда мавҷуд будани иҷозатнома, рақам ва санаи дода шудани он;

- насаб, ном ва номи падари турист, ки роҳхат гирифтааст, рақами шиносномаи хориҷӣ, агар роҳхат номӣ бошад;

- тасниф ва стандартҳои тамоми хизматрасониҳо бо дарназардошти ҷойгиркунӣ, озуқа, нақлиёт ва дигар хизматрасониҳо, ки ба арзиш ворид карда шудаанд, инчунин мавҷудияти шартҳои суғурта;

- арзиши умумии **саёҳат (тур)** ва шартҳои пардохти он аз ҷониби муштарӣ (пешпардохти пурра, қисман, аванс, тибқи далели хизматрасонии дастрасшуда);

- тавсифи шароит ва вазъият, ки дар мавриди онҳо турист аз **сафар даст кашида метавонад (бе ҷуброни зарар,** қисман ҷуброн кардани зарар ба ташкилкунандаи **саёҳат (тур)**;

- тавсифи шакл ва ҳаҷми ҷуброн ба турист барои вайрон кардани шартҳои сафари ӯ, ки дар роҳхат **нишон дода** шудаанд ва бо айби субъектҳои фаъолияти туристӣ, ки саёҳат ва хизматрасониро ташкил кардаанд, роҳ дода шудаанд;

- дигар шартҳо тибқи мувофиқаи байни муштарӣ ва ташкилкунандаи **саёҳат (тур)**. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**Моддаи 15.** **Роҳхати гурӯҳӣ**

1. {ангоми сафар дар ҳайати гурӯҳӣ туристӣ, ба роҳбари гурӯҳӣ туристӣ роҳхати умумӣ дода мешавад.

2. Роҳхати умумӣ бояд **маълумоти** дар моддаҳои 13 ва 14 Қонуни мазкур зикргардидаро дошта бошад.

3. Дар роҳхати умумӣ маълумот дар бораи роҳбар ва ҳайати миқдории гурӯҳ, навишта мешавад.

4. Маълумот дар бораи аъзои гурўҳ дар замима (рўйхат), ки қисми ҷудонашавандаи роҳхати умумӣ мебошад, дода мешавад. Ҳуқуқу ўҳдадорӣ ва ҷавобгарии роҳбари гурўҳи туристӣ бо шартномаи байни ў ва субъекти фаъолияти туристӣ муайян карда мешаванд. **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

**Моддаи 16.** **{уқуқу ўҳдадориҳои туристон**

1. Ҳуқуқҳои туристон дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи Қонуни мазкур, дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, муайян карда мешаванд. (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)

**2. Туристон ўҳдадоранд: (ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

- қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистонро риоя намоянд, ба низоми сиёсию иҷтимоии давлатӣ, суннат, урфу одат, эътиқоди динию мазҳабӣ ва тарзи зиндагии аҳолии маҳаллӣ эҳтиром гузоранд;

- нисбат ба муҳити зист, ёдгориҳои мероси таърихию фарҳангӣ, ҷойҳои муқаддас ва осори дигаре, ки таҳти ҳимояи махсуси давлат қарор доранд, бо эҳтиёт муносибат намоянд;

**- қоидаҳои дохил шудан ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ва хориҷ шудан аз ҳудуди онро риоя намоянд;**

**- шартҳои қарордодҳо оид ба хизматрасонии туристиро риоя намоянд;**

- зарар ва хароҷоти аз тарафи турист дар давраи саёҳат ба ташкилоти туристии қабулкарда ё фиристода расонидаро пурра ҷуброн намоянд;

**- зарари ба шахсони сеюм дар давраи саёҳат (тур) расонидашударо ҷуброн намоянд;**

**- қоидаҳои амнияти шахсиро ҳангоми саёҳат(тур) риоя намоянд. (ҚҶТ аз 19.05.09, №530)**

**Моддаи 17.** {уқуқ ва ӯҳдадориҳои шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамчун турист берун аз қаламрави Тоҷикистон сафар менамоянд

1. {уқуқ ва ӯҳдадориҳои шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамчун турист берун аз қаламрави Тоҷикистон сафар менамоянд, бо қонунҳои кишвари будубош танзим карда мешаванд.

2. Турист ӯҳдадор аст мӯҳлатҳои муқарраргардидаи будубошро дар кишваре, ки дар роҳхат зикр гардидаанд, риоя намояд.

**Моддаи 17¹. Таъмини амнияти туристон**

1. Таъмини амнияти туристони хориҷӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Тоҷикистон кафолат дода мешавад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ба туристон-шаҳрвандони Тоҷикистон, ки берун аз қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон қ**apop** **доранд, ҳимоя ва пуштибониро кафолат медиҳад.**

2. Мақомоти корҳои хориҷӣ ўҳдадоранд оид ба хатарҳои эҳтимолӣ, ки ба туристон дар давлати будубоши муваққатӣ таҳдид доранд, ба мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм маълумот диҳанд. Дар навбати худ мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм ўҳдадор аст туристон ва субъектони фаъолияти туристиро оид ба ин хатарҳои эҳтимолӣ хабардор намояд.

3. Субъекти фаъолияти туристӣ се рўз пеш аз оғози саёҳат (тур) ба туристон дар шакли хаттӣ маълумоти заруриро дар бораи тартиби ворид гаштан, берун рафтан ва истиқомат дар давлати (ҷои) будубоши муваққатӣ, дар бораи қонунгузорӣ, анъанаҳои мардуми маҳаллӣ, маросимҳои динӣ, муқаддасот, ёдгориҳои таърихию фарҳангӣ, объектҳои табиӣ ва дигар объектҳои намоишҳои туристии таҳти назорати махсус қ**apop**дошта, пешниҳод менамоянд. Субъекти мазкур ҳамчунин ба туристон оид ба хатарҳое, ки мумкин аст дар вақти саёҳат (тур) ба онҳо дучор гарданд, иттилоъ медиҳад ва тадбирҳои огоҳкунандаро, ки ба таъмини амнияти туристон равона шуда бошанд, татбиқ менамояд. Субъекти фаъолияти туристӣ маълумотро дар бораи туристоне, ки аз хориҷа барнагаштаанд, дар мўҳлати се рўз баъд аз ба охир расидани саёҳат (тур) ба мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм пешниҳод менамояд.

4. Субъекти фаъолияти туристӣ оид ба ҳодисаи фавқулоддае, ки бо турист дар вақти саёҳат (тур) рух додааст, мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм, мақоми ваколатдори давлатӣ оид ба ҳолатҳои фавқулодда, мақомоти корҳои хориҷӣ ва оилаи туристро фавран огоҳ менамояд. (ҚҶТ аз 28.12.13с., №1058)

**Моддаи 18. Намояндагии мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм дар хориҷа**

Намояндагии **мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи туризм** дар хориҷа манфиатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар кишварҳои дахлдор намояндагӣ намуда, дар доираи **ваколатҳои** худ вазифаҳои оид ба рушди ҳамкорӣ, инчунин мубодилаи **иттилоот** байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар давлатҳоро дар соҳаи туризм ба роҳ мемонад. **(ҚҶТ аз 28.12.2012с, №922)**

**Моддаи 19. Ҷавобгарӣ барои вайрон кардани Қонуни мазкур**

Шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ барои вайрон кардани Қонуни мазкур бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷавобгарӣ кашида мешаванд.(ҚҶТ аз 19.05.09, №530)

       **Президенти**

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                                                                                                 Э. РА{МОНОВ

**ш. Душанбе 3 сентябри соли 1999**

**№824**

**ҚАРОРИ МАҶЛИСИ ОЛИИ**

**ҶУМ{УРИИ ТОҶИКИСТОН**

**Оиди мавриди амал қарор додани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон**

**«Дар бораи туризм»**

**(Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1999, №9, мод. 229)**

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қ**арор мекунад:**

1. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи туризм» пас аз интишори расмиаш мавриди амал қарор дода шавад.

2. {укумати Ҷумҳурии Тоҷикистон:

- ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оиди ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи туризм» мувофиқ кунондани қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон таклифҳо пешниҳод намояд;

- қарорҳои худро ба Қонуни мазкур мутобиқ намояд.

**Раиси Маҷлиси Олии**

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                                                                                                С. РАҶАБОВ

**ш. Душанбе 3 сентябри соли 1999**

**№825**

Пинҳон кардан
Таснифгар	Рақам	Ном	Мақомот	Сана	Ҳолат	Замима
ҚОНУН	824	ДАР БОРАИ ТУРИЗМ	Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон	03.09.1999	Аз эътибор соқитшуда	Word PDF ZIP

Матни асосӣ:
Дидан

**ҚОНУНИ**

**ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН**

**Дар бораи бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ**

(Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.1999, №9, мод.234; с.2010, №12, қ.1, мод.809;

Қонуни ҶТ аз 27. 11.2014 с., № 1143)

**Моддаи 1. Мақсадҳои қонун**

Бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади зайл ҷорӣ карда мешавад:

- тасдиқ кардани шахсияти шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрвандӣ, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон доими истиқомат мекунанд ва ё панноҳгоҳ, меҷӯянд;

*- муқаррар намудани шахсияти шаҳрвандони* Ҷ*умхурии То*ҷ*икистон, шаҳрвандони хори*ҷ*й ва шахсони бешаҳрванд, ки бо сабаби вазъи саломати ва ё синну сол* *дар бораи шахсияти худ маълумот дода наметавонанд;*

- кофтукови шаҳрвандоне, ки бе ному нишон гум шудаанд;

*- муқаррар намудани шахсияти* ҷ*асадҳои номаълум.* **(ҚҶТ аз 29.12.10с., №647)**

**Моддаи 2. Мафҳум ва намудҳои бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ**

Бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ яке аз шаклҳои тасдиқ кардани шахсияти инсон бо ёрии маълумот дар бораи расми нақши папилярии ангуштони даст, танзим, нигаҳдорӣ ва истифодабарӣ бо мақсадҳое мебошад, ки Қонуни мазкур муайян намудааст.

Тарзи қабули маълумоти нишондодашуда набояд, ки хавфе барои ҳает ва саломатии инсон бошад, ору номус ва шаъну эътибори ӯро паст кунад.

Дар ҳолатҳое, ки Қонуни мазкур пешбинӣ кардааст, амалҳои зерин гузаронида мешавад:

а) бақайдгирии давлатии дактилоскопии ихтиёрӣ;

б) бақайдгирии давлатии дактилоскопии ҳатмӣ.

**Моддаи 3. Принсипҳои ба амал баровардани бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ**

Бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ мувофиқи принсипҳои қонуният, инсондустӣ, эҳтироми ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд, махфият, ихтиёрӣ ба амал бароварда мешавад.

**Моддаи 4. Қонунгузории** Ҷ**умҳурии То**ҷ**икистон** **дар бирай бакайдгирии давлатии**

                     **дактилоскопй**

*Қонунгузории* Ҷ*умҳурии То*ҷ*икистон* *дар бораи бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ ба Конститутсияи (Сарқонуни)* Ҷ*умҳурии То*ҷ*икистои асос* *ёфта, аз Қонуни мазкур, дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии* Ҷ*умҳурии* *Точикистон, инчунин санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки То*ҷ*икистон* *онҳоро эътироф кардааст, иборат мебошад.* **(ҚҶТ аз 29.12.10с., №647)**

**Моддаи 5. Бақайдгирии давлатии дактилоскопии ихтиёрӣ**

Бақайдгирии давлатии дактилоскопии ихтиёрӣ ҳуқуқи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, бе маҳдудияти синну сол бо изҳори ризоияти шаҳрвандон ё ки намояндагони қонунии онҳо гузаронида мешавад.

**Моддаи 6. Бақайдгирии давлатии дактилоскопии ҳатмӣ**

Таҳти бақайдгирии давлатии дактилоскопии ҳатмӣ шахсоне қарор мегиранд, ки:

*– дар содир намудани* ҷ*иноят* гумонбар шудаанд, ба ҳабс гирифта шудаанд, айбдор ва маҳкум карда шудаанд, инчунин шахсоне, ки ҳангоми содир кардани ҳуқуқвайронкуниҳои маъмури садам роҳи муайян кардани шахсият мегарданд;

– ба хизмати ҳарбӣ, хизмат дар мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, инчунин ба кор дар корхонаҳо, муассисаҳо, ташкилотҳо ва ё воҳидҳои сохтории онҳо, ки фаъолияти кориашон ба ҳаёти кормандон хатари калон дорад ё бо *низоми* махсуси махфӣ алоқаманд аст, бо номгӯи аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқшуда қабул карда мешаванд; **(ҚҶТ аз 27.11.14с., №1143)**

– ба мақомоти корҳои дохилии ҷои истиқоматашон барои гирифтани иҷозатномаи истифодабарии *силоҳи* оташфишон муроҷиат мекунанд; **(ҚҶТ аз 27.11.14с., №1143)**

*– бо сабаби вазъи саломат*ӣ *ва ё синну сол дар бораи шахсияти худ маълумот дода наметавонанд;*

*– дар ҳудуди минтақаҳои фавқулоддаи хавфноки дорой хусусиятҳои таби*ӣ *ва техногенӣ истиқомат менамоянд;*

*– шаҳрвандони хори*ҷй *ва шахсони бешаҳрванд, ки аз қудуди* Ҷ*умқурии То*ҷ*икистон бароварда мешаванд.*

Шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрвандӣ, ки ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷустуҷӯи панноҳгоҳ меоянд, таҳти бақайдгирии давлатии дактилоскопии ҳатмӣ қарор мегиранд.

*Таҳти бакайдгирли* *давлатии дактилоскопии ҳатм*ӣ *инчунин* ҷ*асадҳои* *шахсияташон номаълум қарор мегиранд.* **(ҚҶТ аз 29.12.10с., №647)**

**Моддаи 7. Тартиби гузаронидани бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ**

Бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ дар мақомоти дахлдори корҳои дохилӣ бо тартиби муайяннамудаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронида мешавад.

**Моддаи 8.** **Нигоҳдорӣ, такмилдиҳӣ, танзим ва нобуд кардани маводи дорои маълумоти**

                     **бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ**

Нигоҳдорӣ, такмилдиҳӣ, танзим ва нобуд кардани маводи дорои маълумоти бақайдгирии давлатии дактилоскопӣ дар Маркази бақайдгирии давлатии дактилоскопии Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тартиби муайянкардаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба амал бароварда мешавад.

***Моддаи 8¹. Маблағгузории фаъолияти бақайдгирии давлатии дактилоскопй***

*Маблағгузорни* *фаъолияти бақайдгприи давлатии дактилоскопй аз ҳисоби маблағҳои бу*ҷ*ети* *давлати, инчунин аз ҳисоби шахсони воқе*ӣ *ва ҳуқуқӣ бо тартиби муқаррарнамудаи Ҳукумати* Ҷ*умҳурии То*ҷ*икистон амал*ӣ *карда мешавад.* **(ҚҶТ аз 29.12.10с., №647)**

***Моддаи 9. Ҷавобгарӣ барои риоя накардани талаботи Қонуни мазкур***

Шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ барои риоя накардани талаботи Қонуни мазкур мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷавобгарӣ кашида мешаванд.

**(ҚҶТ аз 27.11.14с., №1143)**

**Президенти**

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                                                                  Эмомалӣ Раҳмонов

ш. Душанбе, 3 сентябри соли 1999

№ 830

Пинҳон кардан
Таснифгар	Рақам	Ном	Мақомот	Сана	Ҳолат	Замима
ҚОНУН	830	ДАР БОРАИ БАҚАЙДГИРИИ ДАВЛАТИИ ДАКТИЛОСКОПӢ	Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон	03.09.1999	Амалкунанда	Word PDF ZIP

Матни асосӣ:
Дидан

Қ**ОНУНИ** **Ҷумҳурии Тоҷикистон**

**Дар бораи қабул кардани қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон**

**(Ахбори Ма**xлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 1999, № 6, мод. 153, 154; соли 2001, № 7, мод. 508; соли 2002, № 4, қ-1, мод. 170; соли 2005, №3, мод. 125; соли 2006, №4, мод. 193; соли 2007, №5, мод.356; соли 2010, №3, мод.156, №12, қ-1, мод. 802; соли 2012, №7, мод.700; №12 қ1,мод.1021; соли 2013, №7, мод.504; соли 2015, №3, мод.200, соли 2016 №7, мод.612; соли 2019, №1, мод.4; соли 2020.№1, мод. 3, мод.4)

Моддаи 1. Қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шавад.

Моддаи 2. Аз 1 январи соли 2000 аз эътибор соқит дониста шаванд:

- фасли якум «Қоидаҳои умумӣ», фасли дуюм «ҳуқуқи моликият», зерфасли 1 «Қоидаҳои умумӣ дар бораи eҳдадориҳо»-и фасли сеюми «ҳуқуқи eҳдадорӣ»-и Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 декабри соли 1963 «Дар бораи тасдиқ кардани Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки мувофиқи онҳо ба фаслҳои ишорашудаи Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон таuйироту иловаҳо ворид карда шудаанд;

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 14 декабри соли 1996 «Дар бораи моликият дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (Ахбори Маxлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 1996, №24, моддаи 412);

- Қарори Маxлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 14 декабри соли 1996 «Оиди мавриди амал қарор додани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи моликият дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (Ахбори Маxлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 1996, № 24, моддаи 413);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 1991 «Дар бораи фаъолияти соҳибкорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (Ахбори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1992, № 4, моддаи 37) ва Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки мувофиқи онҳо ба ин Қонун таuйироту иловаҳо ворид карда шуданд;

- Қарори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 1991 «Дар хусуси амалӣ гардонидани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи фаъолияти соҳибкорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (Ахбори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1992, № 4, моддаи 38);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 июни соли 1993 «Дар бораи корхонаҳо» (Ахбори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1993, № 14, моддаи 279) ва Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки мувофиқи онҳо ба ин ин Қонун таuйироту иловаҳо ворид карда шуданд;

- Қарори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 июни соли 1993 «Дар хусуси ба мавқеи иxро гузоштани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи корхонаҳо» (Ахбори Шeрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1993, № 14, моддаи 280).

Моддаи 3. То мутобиқ гардонидани қонунҳо ва дигар санади ҳуқуқии дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон амалкунанда бо қисми якуми Кодекси гражданӣ, қонунҳо ва дигар санади ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон то даме истифода бурда мешаванд, ки онҳо хилофи қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон набошанд.

Моддаи 4. Қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба муносибатҳои ҳуқуқи гражданӣ, ки баъди мавриди амал қарор додани он ба вуxуд омадааст, истифода бурда мешавад.

Аз рeи муносибатҳои ҳуқуқи гражданӣ, ки то мавриди амал қарор додани он ба вуxуд омадааст, қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба он ҳуқуқ ва вазифаҳо истифода бурда мешавад, ки онҳо баъди мавриди амал қарор додани он ба вуxуд меоянд.

Моддаи 5. Аз рeзи мавриди амал қарор додани қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкилотҳои тиxоратӣ танҳо дар он шаклҳои ташкилӣ-ҳуқуқӣ таъсис ёфта метавонанд, ки барои онҳо Кодекси мазкур пешбинӣ намудааст.

Таъсиси шахси ҳуқуқӣ баъди интишори расмии қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тартибе, ки ҳамин Кодекс пешбинӣ намудааст, амалӣ мегардад.

Моддаи 6. Санади таъсисии корхонаҳо сарфи назар аз шакли моликият бояд то 1 июли соли 2000 бо меъёрҳои қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқ гардонида шаванд.

Корхонаҳо сарфи назар аз шакли моликият аз пардохти боxи бақайдгирӣ дар мавриди қайди таuйироти мақоми ҳуқуқии онҳо вобаста ба мутобиқ гардонидани он бо меъёрҳои қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон озод карда мешаванд.

Моддаи 7. То мавриди амал қарор додани қонун дар бораи бақайдгирии шахси ҳуқуқӣ ва қонун дар бораи бақайдгирии ҳуқуқҳо ба молу мулки uайриманқул ва аҳдҳо бо онҳо тартиби амалкунандаи бақайдгирии шахси ҳуқуқӣ ва бақайдгирии молу мулки uайриманқул ва аҳдҳо бо онҳо истифода бурда мешавад.

Моддаи 8. Меъёрҳои Кодекс дар бораи асосҳо ва оқибатҳои uайривоқеӣ будани аҳдҳо нисбат ба аҳдҳое татбиқ мегарданд, ки талабот дар бораи беэътибор донистан ва беэътибор будани оқибатҳои онҳоро суд сарфи назар аз вақти содир шудани аҳдҳои дахлдор, баъди 1 январи соли 2000 баррасӣ менамояд.

Моддаи 9. Мeҳлати бо қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон муқарраршудаи мeҳлати даъво нисбат ба он даъвоҳое татбиқ мегарданд, ки мeҳлати изҳори онҳо, ки бо қонунгузории қаблан амалкунанда пешбинӣ шудааст, то 1 январи соли 2000 ба охир нарасидаанд.

Моддаи 10. Хусусияти таъсис ва фаъолияти кооперативҳои кишоварзӣ (истеҳсолӣ, коркард, хизматгузори истеҳсолкунандагони хоxагии қишлоқ) бо Қонун дар бораи кооператсияи кишоварзӣ муайян карда мешаванд.

         **Президенти**

**Ҷумҳурии Тоҷикистон                                                               Э. РАҲМОНОВ**

**ш. Душанбе, 30 июни соли 1999,**

**№ 802**

**КОДЕКСИ ГРАЖДАНИИ   Ҷумҳурии Тоҷикистон**

**(ҚИСМИ ЯКУМ)**

**ФАСЛИ I**

МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ

ЗЕРФАСЛИ I

**МУҚАРРАРОТИ АСОСӢ**

БОБИ   1

**ҚОНУНҲОИ ГРАЖДАНӢ**

**Моддаи** 1. Муносибатҳое, ки қонунҳои гражданӣ танзим менамоянд

1. Қонунҳои гражданӣ вазъи ҳуқуқии иштирокчиёни аҳдҳои гражданӣ, асосҳои ба миён омадан ва тартиби татбиқи ҳуқуқи моликият ва ҳуқуқи дигари **ашёи**, ҳуқуқ ба натиxаҳои фаъолияти зеҳниро муайян намуда, eҳдадориҳои шартномавӣ ва eҳдадориҳои дигар, инчунин муносибатҳои дигари **молу мулкӣ** ва муносибатҳои шахсии ғ**айри молу мулкӣ** марбут ба онҳоро, ки ба баробарӣ, мухторияти хоҳишу ирода ва мустақилияти молу мулкии иштирокчиёнашон асос ёфтааст, танзим менамоянд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Муносибатҳои оилавӣ, меҳнатӣ, муносибатҳои марбут ба истифодаи захираҳои табиӣ ва ҳифзи муҳити зистро, ки дорои нишонаҳои дар сарсатри аввали ҳамин модда зикргардида мебошанд, агар дар қонунҳои оила, меҳнат, замин ва қонунҳои дигар махсус тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, қонунҳои гражданӣ танзим менамоянд.

2. Иштирокчиёни муносибатҳои бо қонунҳои гражданӣ танзим шаванда шаҳрвандон, давлат, шахси ҳуқуқӣ ва воҳидҳои марзию маъмурӣ мебошанд.

Қоидаҳои муқаррарнамудаи ҳамин Кодекс, агар дар қонун тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, инчунин дар мавриди муносибатҳо бо иштироки шаҳрвандони хориxӣ, шахси бешаҳрвандӣ ва шахси ҳуқуқии хориxӣ низ истифода мешаванд.

3. Қонунҳои гражданӣ муносибатҳои байни шахсони фаъолияти соҳибкориро ба амал бароварда ё иштироки онҳоро танзим менамоянд.

Соҳибкорӣ фаъолияти мустақили ба таваккали худ амалишавандаи шахсони ба чунин сифат бо тартиби муқаррар кардаи қонун ба қайд гирифта шудае мебошад, ки барои мунтазам ба даст даровардани фоида аз истифодаи молу мулк, фурeши мол, иxрои кор ё расонидани хизмат равона карда шудааст.

4. Қонунҳои гражданӣ, агар дар қонунҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, нисбати муносибатҳои молу мулкие, ки ба тобеияти маъмурӣ ё бо тобеияти дигари омиронаи як тараф ба тарафи дигар асос ёфтааст, истифода намешаванд.

5. Муносибатҳои марбут ба татбиқ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои бегонанашавандаи инсон ва дигар неъматҳои uайри моддӣ (муносибатҳои шахсии uайри молу мулкие, ки бо муносибатҳои молу мулкӣ алоқаманд нестанд) бо қонунҳои гражданӣ танзим карда мешаванд, зеро аз моҳияти ин муносибатҳо тартиби дигаре барнамеояд.

**Моддаи 2. Санади қонунгузории гражданӣ**

1. Қонунҳои гражданӣ ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асос ёфта, аз ҳамин Кодекс, дигар қонунҳо ва аз санади дигари қонуние иборатанд, ки муносибатҳои дар қисмҳои 1, 5 моддаи 1 ҳамин Кодекс зикргардидаро танзим менамоянд.

Меъёрҳои қонунҳои граждание, ки дигар қонунҳо ва санади дигари қонунӣ дар бар гирифтаанд, бояд бо ҳамин Кодекс мутобиқ бошанд.

2. Вазорату идораҳо ва мақомоти дигари давлатӣ тибқи ҳолатҳо ва дар доираи пешбининамудаи ҳамин Кодекс, дигар қонунҳо ва санади дигари қонунгузорӣ метавонанд санади танзимкунандаи муносибатҳои гражданиро нашр намоянд.

Моддаи 3. Принсипҳои асосии қонунҳои гражданӣ

1. Қонунҳои гражданӣ ба принсипҳои дахлнопазирии моликият, озодии шартнома, номумкин будани дахолати худсаронаи ҳар касе ба корҳои хусусӣ, зарурати татбиқи бемонеаи ҳуқуқи гражданӣ, таъмини барқарор намудани ҳуқуқи вайронгардидаи граждан ӣ ва ҳифзи судии онҳо асос меёбанд.

2. Шаҳрвандон (шахси воқеӣ) ва шахси ҳуқуқӣ ҳуқуқи гражданиро бо азму хоҳиш ва ба манфиати худ ба даст дароварда ва амалӣ менамоянд. Онҳо дар муқаррар намудани ҳуқуқу eҳдадориҳои худ дар асоси шартнома ва муайян намудани ҳар гуна шартҳои хилофи қонунҳо набудаи шартнома озоданд.

3. ҳуқуқҳои гражданӣ метавонад бо мақсади ҳифзи маънавиёт, тандурустӣ, ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии шахси дигар, таъмини амнияти xомеа ва давлат, ҳифзи муҳити зист дар асоси қонун маҳдуд карда шавад.

**Моддаи** 4. Амали қонунҳои гражданӣ вобаста ба вақт

1. Санади қонунҳои гражданӣ қувваи бозгашт надоранд ва нисбати муносибатҳое истифода мешаванд, ки пас аз xорӣ намудани онҳо ба миён омадаанд.

Амали қонун танҳо дар сурате нисбати муносибатҳои то xорӣ намудани он татбиқ мегардад, ки агар ин бевосита дар қонун пешбинӣ шуда бошад.

2. Нисбати муносибатҳое, ки то xорӣ намудани санади қонунҳои гражданӣ ба миён омадаанд, ин санад, ба истиснои муносиботи тарафҳои шартномаи то xорӣ намудани санади қонунгузории гражданӣ басташуда, нисбати ҳуқуқу eҳдадориҳое татбиқ мегардад, ки пас аз xорӣ намудани он ба миён омадаанд.

**Моддаи 5. Анъанаҳои муомилоти корӣ**

1. Анъанаи муомилоти корӣ, сарфи назар аз сабт ёфтани он дар ягон ҳуxxат, қоидаи рафтори дар қонунҳо пешбининашудае эътироф мегардад, ки дар ягон соҳаи фаъолияти соҳибкорӣ ба миён омада, васеъ истифода бурда мешавад.

2. Анъанаи муомилоти корие, ки хилофи муқаррароти қонун ё шартномаи барои иштирокчиёни муносибати дахлдор ҳатмӣ мебошад, истифода намешавад.

Моддаи 6. Истифодаи қонунҳои гражданӣ аз рeи шабоҳат

1. Дар ҳолате ки муносибатҳои пешбининамудаи қисмҳои 1 ва 5 моддаи 1 ҳамин Кодекс бевосита бо қонунҳо ё созишномаи тарафайн танзим нашудаанду анъанаи дар ин маврид истифодашаванда вуxуд надорад, нисбати чунин муносибот меъёри қонунҳои граждании танзимкунандаи муносиботи шабеҳ (шабоҳати қонун) истифода мешавад, зеро ин хилофи моҳияти онҳо намебошад.

2. Дар сурати номумкин будани истифодаи шабоҳати қонун дар ҳолатҳои зикргардида ҳуқуқу eҳдадориҳои тарафҳо бо назардошти асосҳои умумию моҳияти қонунҳои гражданӣ (шабоҳати ҳуқуқ) ва талаботи бовиxдонӣ, дурандешӣ ва адолат муайян карда мешаванд.

3. Аз рeи шабоҳат истифода намудани меъёрҳое, ки ҳуқуқи гражданиро маҳдуд сохта, масъулиятро муқаррар менамоянд, манъ аст.

**Моддаи** 7. Қонунҳои гражданӣ ва санадҳои ҳуқуқи байналмилалӣ

1. **Санадҳои** **ҳуқуқии** **байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон** мутобиқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қисми таркибии низоми ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд.

2. Нисбати муносиботи дар қисмҳои 1 ва 5 моддаи 1 ҳамин Кодекс зикргардида, ба uайр аз ҳолатҳое, ки дар асоси с**анадҳои** **ҳуқуқии** **байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон** барои истифодаи он қабули санади дохилидавлатӣ зарур аст, с**анадҳои** **ҳуқуқии** **байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон** бевосита истифода карда мешаванд.

Агар дар шартномаҳои байналхалқии Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба қоидаҳои пешбининамудаи қонунҳои гражданӣ қоидаҳои дигаре пешбинӣ шуда бошанд, қоидаҳои шартномаи байналхалқӣ мавриди истифода қарор дода мешаванд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**БОБИ   2. АСОСҳОИ БА ВУҶУД   ОМАДАНИ ҳУҚУҚ ВА** EҳДАДОРИҳОИ **ГРАЖДАНӢ, АМАЛӢ НАМУДАН ВА ҲИФЗИ ҳУҚУҚҲОИ ГРАЖДАНӢ**

**Моддаи 8. Асосҳои ба миён омадани ҳуқуқу** eҳдадориҳои **гражданӣ**

1. ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданӣ аз асосҳои пешбининамудаи қонун ва санади дигари ҳуқуқӣ, инчунин аз амали шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ ба миён меоянд, ҳарчанд дар қонун ё чунин аснод пешбинӣ нашуданд , вале тибқи асосҳои умумӣ ва моҳияти қонунҳои гражданӣ ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданиро ба миён меоранд.

Мутобиқи ин ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданӣ:

а) аз шартномаҳо ва аҳдҳои дигари пешбининамудаи қонун, инчунин шартномаҳо ва аҳдҳои дигаре, ки гарчанд дар қонун пешбинӣ нашуда бошанд ҳам, хилофи он нестанд;

б) **аз санадҳои мақомоти давлатӣ, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ**, ки дар қонун ба сифати асоси ба миён омадани ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданӣ пешбинӣ шудаанд;

в) аз қарори суд, ки ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданиро муқаррар намудааст;

г) дар натиxаи бунёд ва ба даст овардани молу мулк дар асоси пешбининамудаи қонун;

д) дар натиxаи эxоди асари илмӣ, адабӣ, фарҳангӣ, ихтироот ва натиxаҳои дигари фаъолияти зеҳнӣ;

е) дар натиxаи расонидани зиён ба шахси дигар;

ж) дар натиxаи дорошавии беасос;

з) дар натиxаи амалҳои дигари шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ;

и) дар натиxаи ҳодисаҳое, ки қонун ё санади дигари ҳуқуқӣ фаро расидани оқибатҳои ҳуқуқии гражданиро вобаста медонад, ба миён меоянд.

2. Агар дар қонун тартиби дигар пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқ ба **молу мулке**, ки бояд ба қайди давлатӣ гирифта шавад, аз лаҳзаи бақайдгирии ин молу мулк ё ҳуқуқи дахлдор ба он ба вуxуд меояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 9. Амалӣ намудани ҳуқуқи гражданӣ

1. Шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ ҳуқуқи граждании хешро бо салоҳдиди худ **амалӣ менамоянд**, аз xумла ихтиёрдорӣ мекунанд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Даст кашидани шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ аз амали ҳуқуқи ба онҳо тааллуқдошта, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, боиси қатъи ин ҳу қуқҳо намегардад.

**Моддаи 10. ҳадди амали ҳуқуқҳои гражданӣ**

1. Ба амали шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ, ки бо нияти расонидани зарар ба шахси дигар иҷро карда мешавад, инчунин дар мавридҳои пешбининамудаи қонун сeиистифода **аз ҳуқуқ дар шакли дигар роҳ дода намешавад.**

2. Ба истифодаи ҳуқуқҳои гражданӣ бо мақсади маҳдуд сохтани рақобат, инчунин сeиистифода **аз мавқеи афзалиятноки худ дар бозор роҳ дода намешавад.**

3. Амалӣ намудани ҳуқуқҳои гражданӣ набояд ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунан ҳифзшавандаи субъектҳои дигари ҳуқуқро вайрон намояд ва ба муҳити зист зиёни воқеӣ расонад.

4. Шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ ҳангоми амалӣ намудани ҳуқуқҳои ба онҳо тааллуқдошта бояд оқилона ва одилона ва боинсофона талаботи дар қонунгузорӣ дарxёфтаро, **принсипҳои ахлоқи** xомеаро, соҳибкорон бошанд, қоидаҳои одоби касбиро риоя намоянд. Ин eҳдадорӣ набояд ба воситаи шартнома хориx ё маҳдуд карда шавад.

**Амали оқилона, одилона ва боинсофонаи иштирокчиёни муносибатҳои ҳуқуқи гражданӣ дар назар дошта мешавад.**

5. Дар ҳолати риоя накардани талаботи моддаи мазкур суд метавонад аз ҳифзи ҳуқуқи ба шахс таалуқдошта даст кашад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 11. ҳифзи ҳуқуқи гражданӣ**

1. ҳифзи ҳуқуқҳои граждании вайронгардида ё мавриди баҳс қарор доштаро тибқи мансубияти бо қонунҳои мурофиавӣ муқарраршудаи парвандаҳо аз xониби суд, суди иқтисодӣ ё суди ҳакамӣ (минбаъд суд) ба амал бароварда мешавад.

2. ҳифзи ҳуқуқи гражданӣ аз тариқи маъмурӣ танҳо дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ба амал бароварда мешавад. Нисбати қароре, ки ба тариқи маъмурӣ қабул шудааст, метавон ба суд шикоят кард.

**Моддаи 12. Тарзҳои ҳифзи ҳуқуқи гражданӣ**

ҳуқуқи гражданӣ бо тарзҳои зайл ҳифз мешавад:

- эътирофи ҳуқуқ;

- барқарор намудани вазъе, ки то вайрон гардидани ҳуқуқ xой дошт ва пешгирӣ намудани амалҳое, ки ҳуқуқро вайрон мекунанд ё барои вайрон кардани он таҳдид менамоянд;

- беэътибор донистани аҳдҳои мавриди баҳс ва истифодаи оқибатҳои беэътибор донистани он, истифодаи оқибатҳои беэътибор донистани аҳдҳои беэътибор;

- беэътибор донистани санади мақоми давлатӣ ё мақоми ҳокимияти маҳаллӣ;

**- худмуҳофизаткунии ҳуқуқ;**

- водор намудан ба иxрои eҳдадориҳо дар шакли асл (натура);

**- рўёнидани товони зиён;**

**- ситонидани ноустуворона;**

- xуброни зарари маънавӣ;

- қатъ кардан ё таuйир додани муносиботи ҳуқуқӣ;

**- аз** xониби суд татбиқ нагардидани санади мухолифи қонун қабулнамудаи мақомоти ҳокимияти давлатӣ ё мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ;

- бо роҳҳои дигари пешбининамудаи қонун. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи** **13.** **Беэътибор донистани санади мақоми давлатӣ ё мақоми ҳокимияти маҳаллӣ**

Санади uайримеъёрии **мақомоти ҳокимияти давлатӣ** ё **мақомоти** **маҳаллии ҳокимияти давлатӣ** ва дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, инчунин санади меъёриеро, ки хилофи қонун ё санади дигари ҳуқуқӣ буда, ҳуқуқи гражданӣ ва манфиатҳои қонунан ҳифзшавандаи шаҳрванд ё шахси ҳуқуқиро халалдор месозанд, суд метавонад беэътибор эътироф намояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Дар сурати санадро беэътибор донистани суд, ҳуқуқи вайронгардида бояд барқарор шавад ё ба тариқи дигари дар моддаи 12 ҳамин Кодекс пешбинигардида ҳифз гардад.

**Моддаи** **14.** **Худмуҳофизати ҳуқуқи гражданӣ**

Худмуҳофизати ҳуқуқи гражданӣ роҳ дода мешавад. Роҳҳои худмуҳофизат бояд бо ҳуқуқвайронкунӣ мувофиқ буда, аз ҳадди амалҳое, ки барои пешгирии он заруранд, нагузарад.

**Моддаи 15. Руёнидани зиён**

1. Шахсе, ки ҳуқуқаш вайрон гардидааст, агар дар қонун ё шартнома **руёнидани** зиён ба андозаи камтар пешбинӣ нашуда бошад, метавонад **руёнидани** пурраи зиёни ба e расонидашударо талаб намояд.

2. Зиён хароxоте фаҳмида мешавад, ки шахси ҳуқуқаш вайронгардида масраф намудааст ё бояд барои барқарор намудани ҳуқуқи вайронгардида масраф намояд, аз даст рафтан ё хароб гардидани молу мулки e (зиёни воқеӣ), инчунин даромади ба даст наомадае, ки ин шахс, агар ҳуқуқаш вайрон намегардид, дар шароити муқаррарии аҳдҳои гражданӣ метавонист ба даст оварад (фоидаи аз дастрафта).

Агар шахси вайронкардаи ҳуқуқ дар натиxаи ин даромад ба даст оварда бошад, шахсе, ки ҳуқуқаш вайрон гардидааст, ҳақ дорад дар баробари зиёни дигар **руёнидани** фоидаи аздастрафтаро ба андозаи на камтар аз чунин даромад талаб намояд. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 16. Руёнидани зиёни расонидаи мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ

Зиёне, ки дар натиxаи амали (беамалии) uайриқонунии мақомоти ҳокимияти давлатӣ, **мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ** **ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ** ё мансабдорони ин мақомот, инчунин дар натиxаи қабули санади хилофи қонун ё санади дигари ҳуқуқии **мақомоти ҳокимияти давлатӣ**, **мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ** ба шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ расонида шудааст, бояд аз xониби Ҷумҳурии Тоҷикистон ё мақомоти дахлдори Ҷумҳурии Тоҷикистон xуброн карда шавад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

ЗЕРФАСЛИ 2

**СУБЪЕКТҳОИ ҳУҚУҚИ** **ГРАЖДАНӢ**

**БОБИ 3**

**ШАҳРВАНДОНИ Ҷумҳурии Тоҷикистон ВА ШАХСИ** **ВОҚЕИИ ДИГАР**

**Моддаи 17. Мафҳуми шаҳрванд (шахси воқеӣ)**

Таҳти мафҳуми шаҳрвандон (шахси воқеӣ) шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, шаҳрвандони давлатҳои дигар, инчунин шахси бешаҳрвандӣ фаҳмида мешавад. Муқаррароти ҳамин Кодекс, агар дар қонун **ё санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон** тартиби дигар муқаррар нашуда бошад, нисбати ҳамаи шаҳрвандон татбиқ мегарданд. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 18. Қобилияти ҳуқуқдории   шаҳрванд

1. Қобилияти доштани ҳуқуқу eҳдадории гражданӣ (қобилияти ҳуқуқдории гражданӣ) нисбати ҳамаи шаҳрвандон ба андозаи баробар эътироф карда мешавад.

2. Қобилияти ҳуқуқдории шаҳрванд аз лаҳзаи таваллуд ёфтанаш ба миён омада, пас аз вафоташ қатъ мегардад.

Моддаи 19. Мазмуни қобилияти ҳуқуқдории шаҳрванд

Шаҳрванд метавонад ҳам дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳам берун аз он дорои ҳуқуқи моликият ба молу мулк, аз xумла асъори хориxӣ бошад; молу мулкро мерос гирад ва васият кунад; дар қаламрави xумҳурӣ озодона ҳаракат карда, xои зист интихоб намояд; ҳудуди xумҳуриро озодона тарк карда, ба қаламрави он баргардад; бо ҳар гуна фаъолияти манънакардаи санади қонунӣ машuул шавад; мустақилона ё якxоя бо шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқии дигар шахси ҳуқуқӣ таъсис диҳад; ҳар гуна аҳдҳои бо санади қонунӣ манънашударо анxом дода, дар eҳдадориҳо иштирок намояд; дорои ҳуқуқи моликияти зеҳнӣ ба ихтироот, асари илмӣ, адабӣ, санъат ва натиxаҳои дигари фаъолияти зеҳнӣ бошад; xуброни зиёни моддӣ ва маънавиро талаб намояд; ҳуқуқи дигари молу мулкӣ ва шахсӣ дошта бошад.

Моддаи 20. Номи шаҳрванд

1. Шаҳрванд ҳуқуқу eҳдадориҳоро, агар аз қонун ё анъанаҳои миллӣ тартиби дигаре барнаояд, бо номи худ, ки фамилия ва худи ном, инчунин номи падарро дар бар мегирад, ба даст меорад ва татбиқ менамояд.

Тибқи ҳолат ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонун шаҳрванд метавонад аз тахаллус (номи сохта) истифода намояд.

2. Шаҳрванд мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ҳақ дорад номи худро иваз кунад. Номи худро дигар кардани шаҳрванд барои қатъ ё таuйири ҳуқуқу eҳдадориҳои бо номи қаблӣ бадастовардаи e асос намебошад.

Шаҳрванд вазифадор аст, ки барои огоҳ намудани қарздорону кредиторони худ дар хусуси дигар кардани номаш чораҳои зарурӣ андешад ва хавфи оқибатҳоеро ба зимма дорад, ки бо сабаби огоҳӣ надоштани ин ашхос дар хусуси дигар кардани ном ба миён меоянд.

Шаҳрванде, ки номашро дигар кардааст, метавонад аз ҳисоби худ ба ҳуxxатҳое, ки бо номи қаблии e ба расмият дароварда шуда буд, ворид намудани таuйироти дахлдорро талаб намояд.

3. Номе, ки ба шаҳрванд пас аз таваллудаш гузошта шудааст, инчунин дигар кардани ном бояд мувофиқи тартиби барои бақайдгирии санади ҳолати шаҳрвандӣ пешбинигардида ба қайд гирифта шаванд.

4. Ба даст овардани ҳуқуқу eҳдадориҳо ба номи шахси дигар роҳ дода намешавад.

5. Зиёне, ки ба шаҳрванд дар натиxаи истифодаи uайриқонунии номи e расидааст, бояд мутобиқи ҳамин Кодекс xуброн карда шавад.

Дар сурати таҳриф ё истифодаи номи шаҳрванд бо тариқ ё дар шакле, ки шаъну шараф ё обрeи кории eро халалдор месозад, қоидаҳои пешбининамудаи моддаи 174 ҳамин Кодекс истифода мешаванд.

Моддаи 21. Истиқоматгоҳи шаҳрванд

1. Истиқоматгоҳ маҳалле эътироф мегардад, ки шаҳрванд доимӣ ё бештар дар он истиқомат мекунад.

2. Истиқоматгоҳи ноболиuони то чордаҳсола ё шаҳрвандоне, ки таҳти васоят қарор доранд, истиқоматгоҳи намояндагони қонунӣ ё васиёни онҳо эътироф мегардад.

Моддаи 22. Қобилияти амали шаҳрванд

1. Қобилияти шаҳрванд барои бо амали хеш ба даст овардан ва татбиқ намудани ҳуқуқи гражданӣ, барои худ муқаррар намудани eҳдадорӣ ва иxро намудани он (мукаллафияти гражданӣ) дар ҳаxми пурра бо фаро расидани балоuат, яъне пас аз расидан ба синни ҳаждаҳ, ба миён меояд.

2. Агар тибқи қонун издивоx то ба синни ҳаждаҳсолагӣ расидан иxозат бошад, шаҳрванди ба синни ҳаждаҳсолагӣ нарасида аз вақти издивоx карданаш пурра қобилияти амалро ба даст меорад.

Қобилияти амали дар натиxаи издивоx бадастомада дар сурати бекор кардани никоҳ низ пурра боқӣ мемонад.

Дар сурати беэътибор донистани никоҳ суд метавонад дар хусуси аз лаҳзаи муайяннамудаи суд қобилияти пурраи амалро аз даст додани ҳамсари ноболиu қарор қабул намояд.

**Моддаи 23. Номумкин будани маҳрум сохтан ё маҳдуд кардани қобилияти ҳуқуқдорӣ ё қобилияти амали шаҳрванд**

1. Ба истиснои ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун, қобилияти ҳуқуқдорӣ ва қобилияти амали ҳеx касро маҳдуд сохтан мумкин нест.

2. Риоя накардани шарту тартиби дар қонун муқарраргардидаи маҳдуд сохтани қобилияти амали шаҳрвандон ё ҳуқуқи машuул шудани онҳо ба фаъолияти соҳибкорӣ ё фаъолияти дигар боиси беэътибор донистани санади мақоми давлатӣ ё мақоми дигаре мегардад, ки маҳдудиятҳои дахлдорро муқаррар намудааст.

3. Пурра ё қисман даст кашидани шаҳрванд аз қобилияти ҳуқуқдорӣ ё қобилияти амал ва аҳдҳои дигар, ки ба маҳдуд сохтани қобилияти ҳуқуқдорӣ ё қобилияти амал равона гардидаанд, ба истиснои ҳолатҳое, ки чунин аҳдҳоро қонун иxозат додааст, эътибор надоранд.

Моддаи 24. Фаъолияти соҳибкории шаҳрвандон

**1. Шаҳрвандон метавонанд аз лаҳзаи** бақайдгирии давлатӣ ба сифати соҳибкорони инфиродӣ **бе таъсиси шахси ҳуқуқӣ** **ба фаъолияти соҳибкорӣ машuул шаванд.** **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)**

2. Нисбати фаъолияти соҳибкории шаҳрвандон, ки бидуни таъсиси шахси ҳуқуқӣ ба амал бароварда мешавад, агар аз қонунҳо ё моҳияти муносибати ҳуқуқӣ тартиби дигаре барнаояд, мутобиқан қоидаҳои ҳамин Кодекс истифода мешаванд, ки фаъолияти шахси ҳуқуқии ташкилотҳои тиxоратӣ бударо танзим менамоянд.

3. Шаҳрвандоне, ки дар ҳайати хоxагии деҳқонӣ фаъолияти соҳибкориро анxом медиҳанд, аз бақайдгирии давлатӣ озод мебошанд.

4. Шаҳрвандоне, ки фаъолияти соҳибкориро бе таъсиси шахси ҳуқуқӣ бо вайрон намудани қисми 1 моддаи мазкур амалӣ менамоянд, ҳақ надоранд нисбат ба аҳдҳои бастаашон ба он истинод намоянд, ки онҳо соҳибкор намебошанд. Суд метавонад ба чунин аҳдҳо қоидаҳои Кодекси мазкурро оид ба ўҳдадориҳое, ки ба амалӣ намудани фаъолияти соҳибкорӣ алоқаманд мебошанд, татбиқ намояд.

5. Шаҳрвандоне, ки бидуни таъсиси шахси ҳуқуқӣ ба фаъолияти соҳибкорӣ тартиби бақайдгирӣ ва андозбандии онҳо тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон **ба танзим дароварда мешаванд.** **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)**

**Моддаи 25. Масъулияти** **молу мулкии шаҳрвандон**

1. Шаҳрванд аз рeи eҳдадориҳои худ бо тамоми молу мулки ба e тааллуқдошта, ба истиснои **молу мулке**, ки мутобиқи санади қонунгузорӣ аз он маблаu рeёндан манъ аст, масъулият дорад.

2. Номгeи молу мулки шаҳрвандонро, ки аз он маблаu рeёндан манъ мебошад, Кодекси мурофиаи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар менамояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 26. Муфлисшавии соҳибкори** **инфиродӣ**

1. Соҳибкори инфиродие, ки барои қонеъ гардонидани талаботи кредиторон оиди фаъолияти соҳибкорӣ қодир нест, бо қарори суд мумкин аст муфлис эътироф гардад. Аз лаҳзаи эътибор пайдо кардани чунин қарор қайди e ба сифати соҳибкори инфиродӣ беэътибор мегардад.

2. ҳангоми иxрои расму қоидаҳои муфлис донистани соҳибкори инфиродӣ кредиторони e аз рeи eҳдадориҳое, ки бо фаъолияти соҳибкорӣ вобаста нестанд, ҳамчунин метавонанд талаботи худро пешкаш намоянд. Талаботи чунин кредиторон, ки бо ҳамин тартиб арз накардаанд, баъди ба итмом расидани расму қоидаҳои муфлисшавии соҳибкори инфиродӣ эътибори худро нигоҳ медоранд.

3. Талаботи кредиторони соҳибкори инфиродӣ дар сурати муфлис эътироф гардиданаш аз ҳисоби молу мулки ба ў тааллуқдоштае, ки мумкин аст бо тартиб ва навбати муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи муфлисшавӣ аз он маблаѓ рўёнида шавад, қонеъ гардонида мешавад. (ҚҶТ аз 02.01.19,№1557)

4. Пас аз ба охир расидани ҳисоббаробаркунӣ бо кредиторон соҳибкори инфиродии муфлис эътирофгардида аз иxрои eҳдадориҳои боқимондаи марбут ба фаъолияти соҳибкориаш ва талаботи дигаре, ки xиҳати иxро пешниҳод гардида, зимни муфлис эътироф кардани соҳибкор ба назар гирифта шудаанд, озод карда мешавад.

5. Асос ва тартиби муфлис эътироф кардани соҳибкори инфиродиро суд ё дар хусуси муфлис эълон кардани eро қонун дар бораи муфлисшавӣ муқаррар менамояд.

**Моддаи 27. Қобилияти амали ноболи**uони аз чордаҳ то ҳаждаҳсола

1. Ноболиuони   аз чордаҳ то ҳаждаҳсола бо ризояти хаттии намояндагони қонунии худ - волидайн, фарзандхондагон ва парасторон, ба истиснои аҳдҳои дар қисми 2 ҳамин модда номбаршуда, аҳдҳои дигарро анxом медиҳанд.

Аҳдҳои анxомдодаи чунин ноболиuон, инчунин баъди минбаъд онро хаттӣ маъқул донистани волидайн, фарзандхондагон ва парасторони e боэътибор мебошанд.

2. Ноболиuони аз чордаҳ то ҳаждаҳсола ҳуқуқ доранд, ки бидуни ризоияти волидайн, фарзандхондагон ва парасторонашон:

а) музди меҳнат, стипендия ва даромади дигари қонунии худро мустақилона ихтиёрдорӣ намоянд;

б) ҳуқуқи муаллифи асари илмӣ, адабӣ ё санъат, ихтироъ ё маҳсули дигари қонунан ҳифзшавандаи натиxаи фаъолияти зеҳнии худро татбиқ намоянд;

в) мутобиқи қонун дар муассисаҳои кредитӣ амонат гузоранд ва онро ихтиёрдорӣ намоянд;

г) аҳдҳои хурди маишии дар қисми 2 моддаи 29 ҳамин Кодекс пешбинигардидаро анxом диҳанд.

Ноболиuони ба синни шонздаҳсолагӣ расида ҳамчунин ҳуқуқ доранд, ки мутобиқи қонун дар бораи кооперативҳо узви кооператив бошанд.

3. Ноболиuони аз чордаҳ то ҳаждаҳсола аз рeи аҳдҳое, ки мутобиқи қисмҳои 1 ва 2 ҳамин модда анxом додаанд, мустақилона масъулияти молу мулкӣ бар дeш доранд. Чунин ноболиuон барои зиёни расонидаашон мутобиқи ҳамин Кодекс масъулият доранд.

       4. Дар сурати мавxуд будани асосҳои кофӣ суд метавонад бо дархости волидайн, фарзандхондагон ё мақоми васояту парасторӣ ноболиuи аз чордаҳ то ҳаждаҳсоларо, ба истиснои ҳолатҳое, ки чунин ноболиu мутобиқи қисми 2 моддаи 22 ё моддаи 28 ҳамин Кодекс қобилияти пурраи амалро ба даст овардааст, ҳуқуқи мустақилона ихтиёрдорӣ намудани музди меҳнат, стипендия ё даромади дигари eро маҳдуд кунад ё аз ин ҳуқуқ маҳрум созад.

       **Моддаи 28. Эмансипатсия**

      1. Агар ноболиuи ба синни шонздаҳсолагӣ расида тибқи шартномаи меҳнатӣ, аз xумла аз рeи қарордод кор кунад ё бо розигии волидайн, фарзандхондагон ё парастор бо фаъолияти соҳибкорӣ машuул шавад, e метавонад дорои қобилияти пурраи амал эълон карда шавад.

      Дорои қобилияти пурраи амал (эмансипатсия) эълон кардани ноболиu бо розигии ҳардуи волидайн, фарзандхондагон ё парастор бо қарори мақоми васояту парасторӣ ё дар сурати набудани чунин розигӣ бо қарори суд сурат мегирад.

      2. Волидайн, фарзандхондагон ва парастор аз рeи eҳдадориҳои ноболиuи дорои қобилияти пурраи амал (эмансипатсия) - шуда, аз xумла аз рeи eҳдадориҳое, ки дар натиxаи зиёни расонидаи e ба миён омадаанд, xавобгар нестанд.

       **Моддаи 29. Қобилияти амали ноболиѓони ба синни чордаҳ нарасида**

       1. Бар ивази ноболиuони ба синни чордаҳ нарасида (хурдсолон) аз номи онҳо аҳдро, ба истиснои аҳди дар қисми 2 ҳамин модда зикргардида, танҳо волидайн, фарзандхондагон ва васиёни онҳо анxом дода метавонанд.

        Нисбат ба аҳди намояндагони қонунии ноболиuон доир ба молу мулкашон қоидаҳои дар қисмҳои 2 ва 3 моддаи 38 ҳамин Кодекс пешбинигардида истифода мешаванд.

       2. **Ноболиѓони** аз шаш то чордаҳсола ҳуқуқи мустақилона бастани аҳдҳои зайлро доранд:

       а) аҳди хурди маишӣ (харидани нон, китоб, қалам ва uайра), ки ҳангоми бастан аз xониби худи онҳо анxом дода мешаванд;

       б) аҳде, ки барои бемузд ба даст овардани фоида равона гардида, тасдиқи нотариалӣ ё бақайдгирии давлатиро талаб намекунанд;

        в) аҳдҳои ихтиёрдорӣ кардани маблаuҳое, ки намояндаи қонунӣ ё бо розигии e шахси сеюм барои мақсади муайян ё барои ихтиёрдории озодона додааст.

         3. Аз рeи аҳди **ноболиѓи ба синни чордаҳ нарасида**, аз xумла аҳде, ки e мустақилона анxом додааст, масъулияти молу мулкиро волидайн, фарзандхондагон ва васиён бар дeш доранд, агар исбот накунанд, ки eҳдадорӣ бо гуноҳи онҳо вайрон шудааст. Ин шахс ҳамчунин тибқи қонунгузорӣ барои зиёни расонидаи ноболиѓон низ масъулият доранд. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

       **Моддаи 30. Uайри қобили амал донистани шаҳрванд**

       1. Суд шаҳрвандеро, ки дар асари бемории рeҳӣ ё камақлиаш аҳамияти амали худро дарк ё онро идора карда наметавонад, мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунҳои мурофиаи гражданӣ uайри қобили амал эътироф карда метавонад. E таҳти васоят қарор дода мешавад.

      2. Аз номи шаҳрванде, ки uайри қобили амал эътироф гардидааст, аҳдро васӣ ба иxро мерасонад.

       3. Агар асосе, ки мутобиқи он шаҳрванд uайри қобили амал эътироф гардида буд, аз миён бардошта шавад, суд eро қобили амал эътироф мекунад. Дар асоси қарори суд васояти барои e муқарраргардида бекор карда мешавад.

      4. Агар суд аризаи uайри қобили амал эътироф кардани шахсро қонеъ нагардонад ва муқаррар гардад, ки талабот мусоҳилакорона арз шудааст, шахсе, ки бо чунин амал ба e зиёни рeҳӣ расонида шудааст, ҳақ дорад аз арзкунанда xуброни ин зиёнро талаб намояд.

       **Моддаи 31. Маҳдуд сохтани қобилияти амали шаҳрванд**

       1. Суд метавонад қобилияти амали шаҳрвандеро, ки дар асари сeиистеъмолии **машрубот, воситаҳои нашъадор, моддаҳои психотропӣ ва прекурсорҳо ё моддаҳои дигари мадҳушкунанда** худ ё оилаи худро дар вазъияти вазнини моддӣ қарор медиҳад, мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунҳои мурофиаи гражданӣ маҳдуд созад. E таҳти парасторӣ қарор дода мешавад. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

        E ҳуқуқ дорад мустақилона аҳдҳои хурди маишӣ бандад.

        Барои анxом додани аҳдҳои дигар, гирифтани музди меҳнат, нафақа ва даромади дигар ва сарф кардани он e танҳо бо розигии парастор ҳуқуқ дорад. Вале чунин шаҳрванд барои аҳдҳои анxомдода ва зиёни расонидааш мустақилона масъулияти молу мулкӣ дорад.

       2. Агар асосҳое, ки мутобиқи онҳо қобилияти амали шаҳрванд маҳдуд гардида буд, аз миён бардошта шаванд, суд маҳдудияти қобилияти амали eро бекор мекунад. Дар асоси қарори суд парастории барои шаҳрванд муқарраргардида бекор карда мешавад.



**Моддаи 32. Васоят ва парасторӣ**

       1. Васояту парасторӣ барои ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои шаҳрвандони uайри қобили амал ва қобилияти пурраи амал надошта муқаррар мегардад. Васояту парастории ноболиuон ҳамчунин бо мақсади тарбияи онҳо муқаррар карда мешавад. ҳуқуқу eҳдадориҳои марбутаи васиёну парасторонро Кодекси оилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян менамояд.

      2. Васиёну парасторон бидуни ваколати махсус ҳуқуқу манфиатҳои шахси таҳти васоят ё парасториашонро дар муносибат бо ҳама гуна ашхос, аз xумла дар судҳо, ҳифз мекунанд.

       3. Васояту парастории ноболиuон дар сурати волидайн, падару модархонд надоштани онҳо, аз ҳуқуқи волидайн маҳрум гардонида шудани волидайнашон, инчунин дар ҳолатҳое, ки чунин шаҳрвандон бо сабабҳои дигар бидуни парастории волидайн мондаанд, аз xумла дар сурати аз тарбия ё ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳояшон саркашӣ намудани волидайн муқаррар карда мешавад.

        **Моддаи 33. Васоят**

        1. Васоят барои хурдсолон, инчунин шаҳрвандоне муқаррар карда мешавад, ки суд онҳоро дар натиxаи бемории рeҳӣ ё камақлиашон uайри қобили амал эътироф намудааст.

       2. Васиён мутобиқи қонун намояндагони шахси таҳти васояташон буда, аз номи онҳо ва ба манфиаташон тамоми аҳди заруриро анxом медиҳанд.

       **Моддаи 34. Парасторӣ**

       1. Парасторӣ барои ноболиuони аз чордаҳ то ҳаждаҳсола, инчунин шаҳрвандоне муқаррар карда мешавад, ки суд қобилияти амали онҳоро бо сабаби сeиистеъмолии     **машрубот, воситаҳои нашъадор, моддаҳои психотропӣ ва прекурсорҳо ё моддаҳои дигари мадҳушкунанда** маҳдуд сохтааст. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

      2. Парасторон барои анxоми он аҳдҳое розигӣ медиҳанд, ки шаҳрвандони таҳти парасторӣ қарордошта барои мустақилона анxом додани онҳо ҳуқуқ надоранд.

       Парасторон ба шахси таҳти парасторӣ барои татбиқи ҳуқуқ ва иxрои eҳдадориҳояшон мусоидат менамоянд, инчунин онҳоро аз сeиистифодаи шахси сеюм (uайр) ҳифз менамоянд.

       **Моддаи 35. Мақомоти васояту парасторӣ**

      1. Мақомоти васояту парасторӣ **мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот** мебошанд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

       2. Суд вазифадор аст, ки дар давоми се рeзи баъди эътибори қонунӣ пайдо кардани қарор дар бораи uайри қобили амал эътироф намудани шаҳрванд ё дар бораи маҳдуд сохтани қобилияти амали e барои таҳти васоят ё парасторӣ қарор додани чунин шаҳрванд дар ин хусус ба мақоми васояту парастории маҳалли зисти e хабар диҳад.

        3. Мақоми васояту парастории маҳалли зисти шахси таҳти васояту парасторӣ қарордошта ба фаъолияти васиёну парасторони онҳо назорат мекунад.

        **Моддаи 36. Васиён ва парасторон**

        1. Васӣ ё парастор аз xониби мақоми васояту парастории маҳалли зисти шахси ба васоят ё парасторӣ эҳтиёxдошта дар давоми як моҳи пас аз лаҳзае, ки мақомоти мазкур дар хусуси зарурати таҳти васоят ё парасторӣ қарор додани шаҳрванд огоҳӣ ёфтанд, муқаррар карда мешавад. Дар сурати xой доштани ҳолатҳои xолиби диққат васӣ ё парасторро мақоми васояту парастории маҳалли зисти васӣ (парастор) таъин карда метавонад. Агар барои шахси мeҳтоxи васоят ё парасторӣ дар давоми як моҳ васӣ ё парастор таъин карда нашавад, иxрои вазифаҳои васӣ ё парастор муваққатан ба зиммаи мақоми васояту парасторӣ гузошта мешавад.

           Шахси манфиатдор метавонанд нисбати таъини васӣ ё парастор ба суд шикоят намоянд.

          2. Танҳо шаҳрвандони ба балоuат расидаи қобили амал васӣ ё парастор таъин шуда метавонанд. Шаҳрвандонеро, ки аз ҳуқуқи падарию модарӣ маҳрум карда шудаанд, инчунин шаҳрвандонеро, ки тибқи қонунгузорӣ васоят ё парастор шуданашон манъ карда шудааст, васоят ва парастор таъин кардан мумкин нест. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

          3. Шахсро танҳо бо розигии худаш васӣ ё парастор таъин кардан мумкин аст. Зимнан бояд одобу ахлоқ ва сифатҳои дигари шахсӣ, қобилияти иxро кардани вазифаи васӣ ё парастор, муносибати байни e ва шахси мeҳтоxи васоят ё парасторӣ ва агар имкон бошад, хоҳиши шахси таҳти васоят ё парасторӣ қарордошта бояд ба назар гирифта шавад.

         4. Васиён ва парасторони шаҳрвандони мeҳтоxи васоят ё парасторие, ки дар муассисаҳои дахлдори тарбиявӣ, табобатӣ, муассисаҳои ҳифзи иxтимоии аҳолӣ ё муассисаҳои дигари шабеҳ қарор доранд ё xойгир карда шудаанд, ин муассисаҳо ба ҳисоб мераванд.

           **Моддаи 37. Вазифаи худро иxро кардани васиён ва парасторон**

          1. Вазифаи васояту парасторӣ, uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ба таври ройгон иxро карда мешавад.

         2. Васиёну парасторони шаҳрвандони ноболиu бояд бо шахси таҳти васояташон (парасториашон) қарордошта якxоя зиндагӣ кунанд. Xудо зиндагӣ кардани парастор бо шахси таҳти парастории ба синни шонздаҳ расида ба шарте бо иxозати мақоми васояту парасторӣ иxозат дода мешавад, ки ин ба тарбия ва ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои шахси таҳти парасторӣ таъсири манфӣ нарасонад.

             Васиёну парасторон вазифадоранд, ки дар хусуси таuйир ёфтани маҳалли зисташон мақомоти васояту парасториро огоҳ созанд.

            3. Васиёну парасторон вазифадоранд, ки шахси таҳти васояташон (парасториашон) қарордоштаро тарбия кунанд, дар бораи саломатӣ, такомули xисмонӣ, рeҳӣ, маънавӣ ва ахлоқӣ, таҳсил ва касбомeзии e uамхорӣ зоҳир намоянд.

          4. Вазифаҳои дар қисми 3 ҳамин модда номбаршуда ба зиммаи парасторони шаҳрвандони болиuе, ки суд қобилияти амалашонро маҳдуд сохтааст, гузошта намешаванд.

         5. Агар асосҳое, ки мутобиқи онҳо шаҳрванд дар натиxаи сeиистеъмолии **машрубот, воситаҳои нашъадор, моддаҳои психотропӣ ва прекурсорҳо ё моддаҳои дигари мадҳушкунанда** uайри қобили амал ё дорои қобилияти маҳдуди амал эътироф гардида буд аз миён бардошта шаванд, васӣ ё парастор вазифадор аст, ки дар хусуси қобили амал донистани шахси таҳти васоят (парасторӣ) ва бекор кардани васоят ё парастории e ба суд дархост пешниҳод намояд. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

        **Моддаи 38. Ихтиёрдории молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ)**

1. Даромади шаҳрванди таҳти васоят (парасторӣ), аз xумла даромади аз ҳисоби идораи молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ) ба e тааллуқдоштаро, ба истиснои **молу мулке**, ки шахси таҳти васоят (парасторӣ) мустақилона ихтиёрдорӣ карда метавонад, васӣ ё парастор бо розигии пешакии мақоми васояту парасторӣ танҳо ба манфиати шахси таҳти васоят (парасторӣ) сарф менамояд.

Бидуни розигии пешакии мақоми васояту парасторӣ васӣ ё парастор ҳуқуқ дорад аз ҳисоби маблаuе, ки бояд ба шахси таҳти васоят (парасторӣ) ҳамчун даромад пардохта шавад, маблаuи заруриро xиҳати таъминоти шахси таҳти васоят (парасторӣ) харx намояд.

2. Васӣ бидуни ризоияти пешакии мақоми васояту парасторӣ барои анxом додан ва парастор барои додани розигӣ xиҳати анxоми аҳди фурeш, аз xумла иваз ё ҳадя кардани молу мулки шахси таҳти васоят, киро (иxора), ба истифодаи ройгон додан ё ба гарав мондани он аҳде, ки боиси аз даст додани ҳуқуқи шахси таҳти васоят, тақсими молу мулки e ё аз он xудо кардани ҳисса мегардад, инчунин ҳар гуна аҳди дигаре, ки боиси кам шудани молу мулки шахси таҳти васоят мегардад, ҳуқуқ надорад.

Тартиби идораи молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ) тибқи қонун муайян карда мешавад.

3. Васӣ, парастор, ҳамсарон ва хешовандони наздики онҳо барои бастани аҳдҳо бо шахси таҳти васояташон (парасториаш), ба истиснои ҳамчун ҳадя ё истифодаи ройгон ба шахси таҳти васоят (парасторӣ) додани молу мулк, инчунин барои намояндагӣ кардани шахси таҳти васоят (парасторӣ) ҳангоми бастани аҳд ё пешбурди парвандаҳои судӣ байни шахси таҳти васояту (парасторию) ҳамсари васӣ ё парастор ва хешовандони наздики онҳо ҳуқуқ надоранд.

**Моддаи 39. Идоракунии ваколатии** **молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ)**

1. Дар сурати xой доштани зарурати идоракунии доимии молу мулки uайриманқул ва манқули қиматноки шахси таҳти васоят (парасторӣ) мақоми васояту парасторӣ бо мудир, ки ҳамин мақом муайян кардааст, дар хусуси идоракунии ваколатии чунин молу мулк шартнома мебандад. Дар ин ҳолат васӣ ё парастор ваколати худро нисбати молу мулки шахси таҳти васояташ (парасториаш), ки ба идораи ваколатӣ дода нашудааст, нигоҳ медорад.

ҳангоми ваколатҳои идораи молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ)-ро иxро кардани мудир амали қоидаҳои пешбининамудаи қисмҳои 2 ва 3 моддаи 38 ҳамин Кодекс ба мудир дахл дорад.

2. Ихтиёрдории ваколатии молу мулки шахси таҳти васоят (парасторӣ) аз рeи асосҳое, ки қонун барои қатъи шартномаи идораи ваколатии молу мулк пешбинӣ намудааст, инчунин дар сурати қатъи васояту парасторӣ қатъ мегардад.

**Моддаи 40.** **Аз иxрои вазифа озод ва дур кардани васиёну парасторон**

1. Мақоми васояту парасторӣ дар ҳолати баргардонидани кeдак ба волидайнаш ё ба фарзандӣ қабул гардиданаш васӣ ё парасторро аз иxрои вазифаҳояш озод мекунад.

ҳангоми ба муассисаи дахлдори тарбиявӣ, табобатӣ, муассисаи ҳифзи иxтимоии аҳолӣ ё муассисаҳои дигари шабеҳ xойгир кардани шахси таҳти васоят (парасторӣ), муассисаи васояту парасторӣ, ба шарте ки ин хилофи манфиатҳои шахси таҳти васоят (парасторӣ) набошад, васӣ ё парастори қаблан таъиншударо аз иxрои вазифаҳояш озод мекунад.

2. Дар сурати xой доштани сабабҳои узрнок (беморӣ, таuйир ёфтани вазъи молу мулкӣ, набудани ҳамфикрӣ бо шахси таҳти васоят (парасторӣ ва uайра) васӣ ё парастор мумкин аст бо хоҳиши худ аз иxрои вазифаҳояш озод карда шавад.

3. Дар сурати вазифаҳояшро uайриқаноатбахш иxро кардани васӣ ё парастор, аз xумла дар ҳолати васоят ё парасториро ба мақсадҳои uаразнок истифода кардани e ё шахси таҳти васоятро (парасториро) бе назорат, бе кeмаки лозима гузоштанаш, **инчунин дигар ҳолатҳое, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ намудааст,** мақоми васояту парасторӣ метавонад васӣ ё парасторро аз иxрои ин вазифаҳо дур карда, xихати ба xавобгарии муқаррарнамудаи қонун xалб кардани шаҳрванди гунаҳкор тадбирҳои зарурӣ андешад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Моддаи 41. Қатъ гардидани васояту парасторӣ

1. Васояту парасторӣ нисбати шаҳрвандони болиu дар ҳолатҳои аз xониби суд қабул гардидани қарор дар бораи қобили амал эътироф намудани шахси таҳти васоят (парасторӣ) ё бекор кардани маҳдудиятҳои қобилияти амали e дар асоси аризаи васӣ, парастор ё мақоми васояту парасторӣ қатъ мегардад.

2. Дар сурати ба синни чордаҳ расидани шахси таҳти васоят қарордошта васояти e қатъ мегардад ва шаҳрванде, ки вазифаи васиро иxро мекард, бидуни қарори иловагӣ дар ин хусус парастори ноболиu мегардад.

3. Парастории ноболиu дар сурати ба синни ҳаждаҳ расидани шахси таҳти парасторӣ, инчунин дар сурати издивоx карданаш ва дар ҳолатҳои дигари то ба балоuат расидан дорои қобилияти пурраи амал гардидани e (қисми 2 моддаи 22 ва моддаи 28) қатъ мегардад.

**Моддаи 42. ҳимоя (патронажи)–и шаҳрвандони қобили амал**

1. Бо хоҳиши шаҳрванди болиuи қобили амале, ки бо сабаби вазъи саломатиаш ҳуқуқи худро мустақилона татбиқу ҳимоя ва вазифаҳояшро иxро карда наметавонад, мумкин аст барои e парасторӣ дар шакли ҳомӣ (патронаж) муқаррар карда шавад. Муқаррар намудани ҳомӣ (патронаж) боиси маҳдудшавии ҳуқуқи шахси таҳти парасторӣ намегардад.

2. Парастори (ёвари) шаҳрванди болиuи қобили амалро мақоми васояту парасторӣ танҳо бо ризоияти чунин шаҳрванд таъин карда метавонад.

3. Парастор (ёвар) молу мулки шахси болиuи қобили амали таҳти парасториаш тааллуқдоштаро дар асоси шартномаи супориш ё идораи ваколатӣ, ки бо шахси таҳти парасторӣ баста шудааст, ихтиёрдорӣ мекунад. Аҳдҳои маишӣ ва аҳдҳои дигареро, ки ба таъмин ва қонеъ гардонидани талаботи шахси таҳти парасторӣ равона гардидаанд, парастор (ёвари)-и e бо ризоияти шахси таҳти парасторӣ анxом медиҳад.

4. ҳимоя (патронаж)-и мутобиқи қисми 1 ҳамин модда муқарраргардидаи шаҳрванди болиuи қобили амал бо талаби шаҳрванди таҳти ҳимоя қарордошта қатъ мегардад.

Парастор (ёвар)-и шаҳрванди таҳти ҳимоя қарордошта дар ҳолатҳои пешбининамудаи моддаи 40 ҳамин Кодекс аз иxрои вазифаҳои ба зиммааш гузошташуда озод карда мешавад.

5. Танҳо шаҳрвандони болиѓи қобили амал, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон васӣ ё парастор шудани онҳоро манъ накардааст, парастори (ёвари) шаҳрванди болиѓи қобили амал таъин шуда метавонанд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 43. Бедарак uоиб эътироф намудани шаҳрванд**

Агар дар тeли як сол дар xои истиқомати шаҳрванд дар хусуси бошишгоҳи e маълумоте набошад, суд бо дархости шахси манфиатдор метавонад eро бедарак uоиб эътироф намояд.

Дар сурати муқаррар карда натавонистани рeзи расидани маълумоти охир дар хусуси шахси uоиб, оuози ҳисоби мeҳлат барои эътирофи бедарак uоиб санаи аввали моҳе, ки пас аз моҳи расидани маълумоти охир дар хусуси шахси uоиб фаро мерасад ва дар сурати муқаррар карда натавонистани ин моҳ, якуми январи соли минбаъда ҳисоб мешавад.

**Моддаи 44. Оқибати бедарак uоиб эътироф намудани шаҳрванд**

1. Молу мулки шаҳрванди бедарак uоиб эътирофгардида дар сурати зарурати муҳофизати он дар асоси қарори суд ба идораи ваколатии шахсе супурда мешавад, ки аз xониби мақоми васояту парасторӣ муайян гардида, дар асоси шартномаи бо ин мақом басташуда дар бораи идораи ваколатӣ амал мекунад.

Идоракунандаи молу мулки шахси бедарак uоиб эътирофгардида иxрои вазифаҳои шаҳрвандро ба зимма гирифта, аз ҳисоби молу мулки шахси uоиб қарзи eро месупорад, ин молу мулкро ба манфиати чунин шахс идора мекунад. Бо дархости шахси манфиатдор ба шаҳрвандоне, ки шахси бедарак мебоист онҳоро таъмин мекард, таъминотпулӣ дода мешавад.

2. Мақоми васояту парасторӣ то сипарӣ шудани як соли пас аз расидани маълумот дар хусуси xои исти шаҳрванди бедарак низ метавонад барои ҳифзи молу мулки e идоракунандаро таъин намояд.

3. Оқибати бедарак uоиб эътироф намудани шахсро, ки дар ҳамин модда пешбинӣ нашудааст, қонун муайян менамояд.

**Моддаи 45. Бекор кардани қарори бедарак uоиб эътироф намудани шаҳрванд**

1. Дар сурати ҳозир шудани шаҳрванди бедарак uоиб эътирофгардида ё муайян гардидани xои исти e суд қарорро дар бораи бедарак uоиб эътироф намудани eро бекор мекунад. Дар асоси қарори суд идораи молу мулки шаҳрванд бекор карда мешавад.

2. Агар баъди се соли таъин кардани идоракунанда қарори бедарак uоиб эълон намудани шахс бекор нашуда, дар хусуси фавтида эътироф намудани шаҳрванд ба суд муроxиате пешниҳод нагардида бошад, мақоми васояту парасторӣ вазифадор аст, ки бо аризаи фавтида эътироф намудани шаҳрванд ба суд муроxиат кунад.

**Моддаи 46. Фавтида эълон намудани шаҳрванд**

1. Агар дар маҳалли зисти шаҳрванд дар давоми се сол аз xои исташ маълумоте набошад ва агар e дар вазъияте бедарак uоиб шуда бошад, ки хатари марг ба ҳаёташ таҳдид мекард ё ба гумони аз фалокат вафот кардани e асос медиҳад, дар давоми шаш моҳ суд метавонад чунин шаҳрвандро фавтида эълон намояд.

2. Суд хизматчии ҳарбӣ ё шаҳрванди дигари бо сабаби амалиёти xангӣ бедарак uоибшударо танҳо баъди як соли пас аз анxоми амалиёти xанг фавтида эълон карда метавонад.

3. Рeзи вафоти шаҳрванде, ки фавтида эълон шудааст, рeзи эътибори қонунӣ пайдо кардани қарори суд дар бораи фавтида эълон намудани e дониста мешавад. Дар сурати фавтида эълон гардидани шаҳрванди дар вазъияте бедарак uоибшуда, ки ба ҳаёти e таҳдид мекард ё барои гумони дар натиxаи фалокат вафот кардани e асос медиҳад, суд метавонад рeзи тахминии вафоти eро рeзи вафоти ин шаҳрванд эътироф намояд.

4. Фавтида эълон намудани шаҳрванд нисбати ҳуқуқу eҳдадориҳои чунин шаҳрванд боиси оқибатҳое мегардад, ки вафоти e сабаб шуда метавонист.

**Моддаи 47. Оқибати ҳозир шудани шаҳрванде, ки фавтида эълон шуда буд**

1. Дар сурати ҳозир шудан ё ошкор гардидани маҳалли буду боши шаҳрванде, ки фавтида эълон шуда буд, суд қарори дахлдорро бекор мекунад.

2. Шаҳрванд, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 3 моддаи 323 ҳамин Кодекс, сарфи назар аз вақти ҳозир шуданаш метавонад аз ҳар шахс баргардонидани молу мулки маҳфузмондаеро талаб намояд, ки пас аз фавтида эълон гардидани шаҳрванд бемузд ба ихтиёри ин шахс гузашта аст.

Ашхосе, ки молу мулки шаҳрванди фавтида эълоншуда дар натиxаи аҳдҳои бомузд ба ихтиёрашон гузаштааст, агар исбот гардад, ки ҳангоми харидани молу мулк онҳо зинда будани шаҳрванди фавтида эълоншударо медонистанд, вазифадоранд ин молу мулкро ба e баргардонанд. Дар сурати баргардонида натавонистани худи молу мулк арзиши он xуброн карда мешавад. Агар молу мулки шаҳрванди фавтида эълоншуда аз рeи ҳуқуқи мерос ба ихтиёри давлат гузашта, бо риояи шартҳои дар ҳамин модда пешбинигардида фурeхта шуда бошад, пас аз бекор кардани қарори фавтида эълон намудани шаҳрванд ба e маблаuи аз фурeши молу мулк бадастомада баргардонида мешавад.

3. Соҳиби бовиxдон ҳуқуқ дорад беҳбудиҳои вориднамудаашро, ба шарте ки онҳоро бе зиён xудо кардан мумкин бошад, дар ихтиёри худ монад. Агар чунин xудо кардани беҳбудиҳо имконнопазир бошад, соҳиби бовиxдон ҳуқуқ дорад xуброни маблаuи барои беҳбудӣ харxкардаашро, вале на зиёдтар аз андозаи арзиши молу мулк, талаб намояд.

**БОБИ**   **4. ШАХСИ ҳУҚУҚӢ**

**§1. МУҚАРРАРОТИ АСОСӢ**

**Моддаи 48. Мафҳуми шахси ҳуқуқӣ**

1. Ташкилоте шахси ҳуқуқӣ дониста мешавад, ки дар моликият, **пешбурди** хоxагидорӣ ё идоракунии оперативии молу мулкро дошта, аз рeи eҳдадориҳои худ бо ин молу мулк масъулият дорад, метавонад аз номи худ ҳуқуқҳои молу мулкӣ ва шахсии uайримолумулкиро ба даст оварда, татбиқ намояд, eҳдадорӣ гирад, дар суд даъвогар ва xавобгар бошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Шахси ҳуқуқӣ бояд баланс ё сметаи мустақил дошта бошанд.

2. Бо сабаби иштирок дар ташкили молу мулки шахси ҳуқуқӣ муассисони (иштирокчиёни) он метавонанд нисбати ин шахси ҳуқуқӣ eҳдадорӣ ё ҳуқуқи молу мулки ба молу мулки он дошта бошанд.

Ба шахси ҳуқуқие, ки иштирокчиёнашон нисбати онҳо ҳуқуқи eҳдадорӣ доранд, инҳо дохил мешаванд: ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ, кооперативҳои **тиҷоратӣ ва кооператсияи матлубот**. (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

Ба шахси ҳуқуқие, ки муассисони онҳо ба молу мулкашон ҳуқуқи моликият ё ҳуқуқи дигари молу мулкӣ доранд, корхонаҳои воҳид, аз xумла корхонаҳои фаръӣ, инчунин муассисаҳое дохил мешаванд, ки аз xониби молик маблаuгузорӣ мешаванд.

3. Ба шахси ҳуқуқие, ки муассисонашон (иштирокчиёнашон) нисбати онҳо ҳуқуқи молу мулкӣ надоранд, инҳо дохил мешаванд: **иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ**; фондҳои хайрия ва фондҳои дигари xамъиятӣ, иттиҳодияҳои шахси ҳуқуқӣ (ассотсиатсияҳо ва иттиҳодияҳо). (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 49. Қобилияти ҳуқуқдории шахси хуқуқӣ**

1. Шахси ҳуқуқӣ метавонад мутобиқи мақсадҳои фаъолияти дар ҳуxxатҳои таъсисии он пешбинигардида ҳуқуқи гражданӣ ва вобаста ба ин фаъолият eҳдадорӣ дошта бошад.

Ташкилотҳои тиxоратӣ, ба истиснои корхонаҳои воҳид ва намудҳои дигари ташкилотҳои пешбининамудаи қонун метавонанд ҳуқуқу eҳдадориҳое дошта бошанд, ки барои татбиқи ҳар намуди фаъолияти бо қонун манънашуда заруранд. Шахси ҳуқуқӣ бо намудҳои алоҳидаи фаъолияте, ки номгeи онҳо бо қонун муайян карда мешавад, танҳо дар асоси иxозатномаи махсус (литсензия) машuул шуда метавонад.

2. ҳуқуқи шахси ҳуқуқӣ танҳо дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонун метавонад маҳдуд карда шавад. Нисбати қарори маҳдуд кардани ҳуқуқ ба суд шикоят кардан мумкин аст.

3. Қобилияти ҳуқуқдории шахси ҳуқуқӣ аз лаҳзаи таъсиси он (қисми 2 моддаи 51) ба миён омада, дар лаҳзаи ба охир расидани он (қисми 8 моддаи 64) қатъ мегардад.

ҳуқуқи шахси ҳуқуқӣ xиҳати татбиқи фаъолияте, ки барои машuул шудан ба он гирифтани иxозатнома (литсензия) зарур аст (қисми 1 ҳамин модда), агар дар қонунҳо тартиби дигаре муқаррар нашуда бошад, аз лаҳзаи гирифтани чунин иxозатнома (литсензия) ё дар мeҳлати дар он зикргардида ба миён омада, бо гузаштани мeҳлати амали он қатъ мегардад.

**Моддаи 50. Ташкилотҳои тиxоратӣ ва uайритиxоратӣ**

1. Ташкилотҳое шахси ҳуқуқӣ буда метавонанд, ки ба даст овардани фоидаро мақсади асосии фаъолияти худ қарор додаанд (ташкилотҳои тиxоратӣ) ё чунин мақсади ба даст овардани фоидаро надошта, фоидаро байни иштирокчиён тақсим намекунанд (ташкилотҳои uайритиxоратӣ).

2. Шахси ҳуқуқие, ки ташкилотҳои тиxоратӣ мебошанд, метавонанд дар шакли ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ, кооперативҳои **тиҷоратӣ**, корхонаҳои воҳиди давлатӣ ва **коммуналӣ** таъсис дода шаванд. (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

3. Шахси ҳуқуқие, ки ташкилоти uайритиxоратӣ мебошанд, метавонанд дар шакли кооперативҳои **ѓайритиҷоратӣ, кооператсияи** матлубот, **иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ё ташкилотҳои динӣ**, муассисаҳои аз xониби молик маблаuгузоришаванда, фондҳои хайрия ва фондҳои дигар, инчунин дар дигар шаклҳои пешбининамудаи қонун таъсис дода шаванд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178) (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

Ташкилотҳои uайритиxоратӣ танҳо ба қадре ба фаъолияти соҳибкорӣ машuул шуда метавонанд, ки барои мақсадҳои оинномавии онҳо зарур аст.

**4. Таъсиси иттиҳодияҳои ташкилотҳои тиҷоратӣ ва ѓайритиxоратӣ дар шакли ассотсиатсияҳо ё иттифоқҳо ба роҳ монда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

**Моддаи 51. Бақайдгирии давлатии шахси ҳуқуқӣ**

    1. Шахси ҳуқуқӣ бояд мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайди давлатӣ гирифта шавад. Маълумот дар бораи бақайдгирии давлатӣ, аз ҷумла бақайдгирии ташкилотҳои тиҷоратӣ, номи фирма ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ дохил карда мешавад, ки барои шиносоии умум дастрас мебошад.

Асосҳои рад кардани бақайдгирии давлатии шахси ҳуқуқӣ мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда мешаванд. Рад кардани бақайдгирӣ бо далели мувофиқи мақсад набудани таъсиси шахси ҳуқуқӣ манъ аст.

**Дар сурати рад кардани бақайдгирии давлатӣ, инчунин саркашӣ кардан аз он ба суд шикоят намудан мумкин аст.**

**2. Шахси ҳуқуқӣ аз лаҳзаи ба қайди давлатӣ гирифта шуданаш таъсисгардида дониста мешавад.**

              **3. Шахси ҳуқуқӣ танҳо дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун аз нав ба қайд гирифта мешавад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)**

Моддаи 52. Муассисони шахси ҳуқуқӣ

1. Шахси ҳуқуқиро як ё якчанд муассис таъсис дода метавонанд.

2. Соҳибмулк ё ин ки мақомоти ваколатдори он ё шахсон ва дар ҳолатҳои махсус пешбиннамудаи қонунгузорӣ дигар **шахсони ҳуқуқӣ муассиси шахси ҳуқуқӣ шуда метавонанд**. Дар айни замон шахси ҳуқуқие, ки дорои ҳуқуқи **пешбурди** хоxагидорӣ ё идораи оперативӣ мебошанд, бо ризоияти молик ё мақоми ваколатдори он метавонад муассисони шахси ҳуқуқии дигар бошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 53. ҳуxxатҳои таъсиси шахси ҳуқуқӣ**

1. Шахси ҳуқуқӣ дар асоси оиннома ё шартномаи таъсис ва оиннома ва ё танҳо шартномаи таъсис амал мекунад. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун шахси ҳуқуқие, ки ташкилоти тиxоратӣ намебошад, дар асоси низомномаи умумии ин намуди ташкилот амал карда метавонад.

Шартномаи таъсиси шахси ҳуқуқиро муассисони (иштирокчиёни) он баста, оинномаро тасдиқ менамоянд.

Шахси ҳуқуқие, ки мутобиқи ҳамин Кодекс аз xониби як муассис таъсис ёфтааст, дар асоси оинномаи тасдиқнамудаи ин муассис амал мекунад.

2. Дар оиннома ва ҳуxxатҳои дигари таъсисии шахси ҳуқуқӣ бояд номи шахси ҳуқуқӣ, маҳалли xойгиршавии он, тартиби идораи фаъолияти шахси ҳуқуқӣ муайян карда шаванд, инчунин маълумоти дигари пешбининамудаи қонун дар бораи намуди дахлдори шахси ҳуқуқӣ нишон дода шавад.

Дар ҳуxxатҳои таъсисии ташкилотҳои uайритиxоратӣ ва корхонаҳои воҳид, дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун бошад, инчунин ташкилотҳои тиxоратии дигар бояд марому мақсади фаъолияти шахси ҳуқуқӣ муайян карда шавад. Дар ҳуxxатҳои таъсисии ташкилотҳои дигари тиxоратӣ мумкин аст марому мақсади муайяни фаъолияти онҳо пешбинӣ карда шавад.

Дар шартномаи таъсис тарафҳо (муассисон) xиҳати таъсиси шахси ҳуқуқӣ eҳдадорӣ қабул намуда, тартиби фаъолияти муштарак дар мавриди таъсиси он, шартҳои ба он додани молу мулки худ ва иштирок дар фаъолияти онро муайян менамоянд. Дар шартнома инчунин шарту тартиби тақсими фоидаю зиён миёни иштирокчиён, идора кардани фаъолияти шахси ҳуқуқӣ, аз ҳайати он баромадани муассисон (иштирокчиён) муайян карда мешавад. Бо мувофиқаи муассисон ба шартномаи таъсис мумкин аст шартҳои дигар низ дохил карда шаванд.

**3. Таѓйироти ба ҳуҷҷатҳои таъсисии ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ,** фондҳои хайрия ва фондҳои дигар, инчунин ташкилотҳои динӣ воридкардашуда пас аз бақайдгирии давлатӣ барои шахсони сеюм эътибор пайдо мекунанд. Таѓйироти маълумотҳо дар ҳуҷҷатҳои таъсисии шахсони ҳуқуқии дигар пас аз ворид намудани онҳо ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ барои шахсони сеюм эътибор пайдо мекунанд. (ҚҶТ аз 29.12.10с, №640), (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 54. Мақомоти шахси ҳуқуқӣ**

1. Шахси ҳуқуқӣ ба воситаи мақомоташ, ки дар асоси қонунҳои амалкунанда ва ҳуxxатҳои таъсисӣ ҳуқуқи гражданӣ ба даст овардааст, иxрои eҳдадориҳои гражданиро ба зимма мегирад. Тартиби таъин ё интихоби мақомоти шахси ҳуқуқӣ тибқи қонун ва ҳуxxатҳои таъсис муайян карда мешавад.

2. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун шахси ҳуқуқӣ метавонад ба воситаи иштирокчиёнаш ҳуқуқи гражданӣ ба даст оварда, иxрои eҳдадориҳои гражданиро ба зимма гирад.

3. Шахсе, ки мутобиқи қонун ё ҳуxxатҳои таъсисӣ шахси ҳуқуқӣ аз номи он баромад мекунад, бояд ба манфиати шахси ҳуқуқии намояндагӣ мекардааш софдилона ва оқилона амал кунад. Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, e вазифадор аст, ки бо талаби муассисони (иштирокчиёни, аъзои) шахси ҳуқуқӣ зиёнеро, ки e ба шахси ҳуқуқӣ расонидааст, xуброн намояд.

**Моддаи 55. Ном ва маҳалли xойгиршавии шахси ҳуқуқӣ**

1. Шахси ҳуқуқӣ номи худро дорад, ки дар он ба шакли ташкилию ҳуқуқиаш ишора карда мешавад. Номи ташкилотҳои uайритиxоратӣ, корхонаҳои воҳид ва дар   ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ташкилотҳои дигари тиxоратӣ бояд ишора ба хусусияти фаъолияти шахси ҳуқуқиро дошта бошад.

Ба номи шахси ҳуқуқӣ дохил кардани ишора ба номи пурра ё мухтасари расмӣ (номи давлат), ба реквизитҳои аснод ё маводи рекламавии шахси ҳуқуқӣ дохил кардани чунин ном ё унсурҳои рамзи давлатӣ мувофиқи тартиби муайяннамудаи ҳукумат иxозат дода мешавад.

2. Маҳалли xойгиршавии шахси ҳуқуқӣ, агар мутобиқи қонун дар ҳуxxатҳои таъсисии шахси ҳуқуқӣ маҳалли дигаре муқаррар нашуда бошад, маҳалли бақайдгирии давлатии он муайян карда мешавад.

3. Ном ва маҳалли xойгиршавии шахси ҳуқуқӣ дар ҳуxxатҳои таъсисии он нишон дода мешавад.

4. Шахси ҳуқуқие, ки ташкилоти тиxоратӣ мебошад, бояд номи фирмавӣ дошта бошад.

Шахси ҳуқуқие, ки номи фирмавии он мувофиқи тартиби муқарраргардида ба қайд гирифта шудааст, барои истифодаи он ҳуқуқи мустасно дорад.

Тартиби бақайдгирӣ ва истифодаи номи фирмавиро қонунҳо мутобиқи ҳамин Кодекс муайян менамоянд.

Шахсе, ки номи ба қайд гирифташудаи фирмавии шахси дигарро uайриқонунӣ истифода мекунад, бо талаби соҳиби ҳуқуқдори номи фирмавӣ вазифадор аст истифодаи онро қатъ карда, зиёни расонидаашро xуброн намояд.

Моддаи 56. Намояндагӣ ва филиалҳо

1. Намояндагӣ воҳиди **алоҳидаи** шахси ҳуқуқӣ мебошад, ки берун аз маҳалли xойгиршавии он қарор дошта, манфиати шахси ҳуқуқиро ҳифз ва намояндагӣ менамояд, аз номи он аҳдҳо ва амалҳои дигари ҳуқуқиро анxом медиҳад.

2. Филиал воҳиди **алоҳидаи** шахси ҳуқуқӣ мебошад, ки берун аз маҳалли xойгиршавии он қарор дошта, тамоми ё як қисми вазифаҳои он, аз xумла вазифаи намояндагиро иxро мекунад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

3. Намояндагию филиалҳо шахси ҳуқуқӣ набуда, бо қарори мақоми дахлдори шахси ҳуқуқӣ, ки онро қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва оинномаи шахси ҳуқуқӣ муайян намудаанд, таъсис дода мешаванд.Онҳо аз xониби шахси ҳуқуқии онҳоро таъсиснамуда бо молу мулк таъмин карда, дар асоси Низомномаи тасдиқнамудаи он амал мекунанд. (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

Роҳбарони намояндагию филиалҳо аз xониби шахси ҳуқуқӣ таъин гардида, дар асоси ваколатномаи он амал мекунанд.

Намояндагию филиалҳо бояд дар оинномаи шахси ҳуқуқие, ки онҳоро таъсис додааст, нишон дода шаванд.

Моддаи 57. Масъулияти шахси ҳуқуқӣ

1. Шахси ҳуқуқӣ uайр аз муассисаҳое, ки аз xониби молик маблаuгузорӣ мешаванд, аз рeи eҳдадориҳои худ бо тамоми молу мулкашон масъулият доранд.

2. Корхонаи давлатӣ ва муассисаи аз xониби молик маблаuгузоришаванда аз рeи eҳдадориҳои худ мувофиқи тартиб ва дар асоси шартҳои пешбининамудаи **қисми 8 моддаи 125, моддаҳои 126 ва 127** ҳамин Кодекс масъулият доранд.

3. Муассиси (иштирокчии) шахси ҳуқуқӣ ё молики он, ба истиснои ҳолатҳои дар ҳамин Кодекс ё ҳуxxатҳои таъсиси шахси ҳуқуқӣ пешбинигардида аз рeи eҳдадориҳои шахси ҳуқуқӣ, шахси ҳуқуқӣ бошад, аз рeи eҳдадориҳои муассис (иштирокчӣ) ё молик масъулият надорад.

Агар сабабгори муфлисшавии шахси ҳуқуқӣ муассисон (иштирокчиён), молики молу мулки шахси ҳуқуқӣ ё шахси дигаре бошанд, ки ҳуқуқи додани дастурҳои ҳатмиро ба шахси ҳуқуқӣ ё ба тариқи дигар имконияти муайян намудани амалҳои онро доранд, ба зиммаи чунин ашхос дар сурати нарасидани молу мулки шахси ҳуқуқӣ мумкин аст аз рeи eҳдадориҳои он **масъулияти иловагӣ гузошта шавад**. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 58. Азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ**

1. Азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ (муттаҳид, ҳамроҳ, тақсим, xудо кардан, табдил додан) метавонад бо қарори муассисони (иштирокчиёни) он ё мақоми шахси ҳуқуқие, ки мутобиқи ҳуxxатҳои таъсис дорои чунин ваколат мебошад, ба амал бароварда шавад.

2. Бо мақсади маҳдуд сохтани фаъолияти инҳисорӣ (монополистӣ) дар қонун мумкин аст ҳолатҳо ва тартиби маxбуран азнавташкилдиҳии ташкилотҳои тиxоратӣ дар асоси қарори суд пешбинӣ карда шавад.

Агар муассисони (иштирокчиёни) шахси ҳуқуқӣ, мақоми ваколатдори онҳо ё мақоми шахси ҳуқуқӣ, ки тибқи ҳуxxатҳои таъсис барои азнавташкилдиҳии он   ваколатдор аст, азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқиро дар мeҳлати муқаррарнамудаи қарори суд ба амал набароранд, суд аз xумлаи шахси uайр мудири шахси ҳуқуқиро таъин намуда, ба e супориш медиҳад, ки азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқиро ба амал барорад. Аз лаҳзаи таъин гардидани мудири uайр ваколати идора намудани корҳои шахси ҳуқуқӣ ба зиммаи e мегузарад. Мудири uайр аз номи шахси ҳуқуқӣ дар суд баромад мекунад ва баланси тақсимотро тартиб дода, онро якxоя бо ҳуxxатҳои таъсисии шахси ҳуқуқӣ дар натиxаи азнавташкилдиҳӣ бавуxудоянда xиҳати тасдиқ ба суд месупорад. Аз xониби суд тасдиқ гардидани ҳуxxатҳои мазкур барои бақайдгирии давлатии шахси ҳуқуқии навтаъсис асос мебошад.

3. Дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ дар шакли муттаҳид, ҳамроҳ кардан ё таuйир додан танҳо бо ризояти мақомоти давлатии ваколатдор ба амал бароварда мешавад.

4. Шахси ҳуқуқӣ, ба истиснои ҳолатҳои азнавташкилдиҳӣ дар шакли ҳамроҳкунӣ, аз лаҳзаи бақайдгирии шахси ҳуқуқии навтаъсис азнавташкилшуда дониста мешавад.

   Дар сурати азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ дар шакли ба он ҳамроҳшавии шахси ҳуқуқии дигар, шахсони ҳуқуқие, ки дар ҳамроҳшавӣ иштирок менамоянд, дар ин хусус бо тартиби муқарраршуда дар як вақт ба мақомоти анҷомдиҳандаи бақайдгирии давлатӣ барои ворид намудани маълумот ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ариза пешниҳод менамоянд. Шахси ҳуқуқӣ аз лаҳзае азнавташкилшуда ба ҳисоб меравад, ки маълумот дар бораи қатъ ёфтани фаъолияти шахси ҳуқуқии ҳамроҳшуда ва маълумот дар бораи таѓйироти ҳуҷҷатҳои таъсисии шахси ҳуқуқӣ ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ворид карда шудаанд. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

   Азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ дар шакли табдилдиҳӣ пас аз ворид намудани маълумот ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ дар бораи таѓйирдиҳии шакли ташкилию ҳуқуқии шахси ҳуқуқӣ ба итмомрасида дониста мешавад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

              5. **Азнавташкилдиҳии бонкҳо тибқи ҳамин Кодекс ва қонунгузории бонкӣ сурат мегирад.** **(Қ ҶТ аз 03.05.2002,№5)**

**Моддаи 59.** **Ворисии ҳуқуқӣ ҳангоми азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ**

1. ҳангоми муттаҳидшавии шахси ҳуқуқӣ ҳуқуқу eҳдадориҳои ҳар яки онҳо мутобиқи **санади супурдан** ба шахси ҳуқуқии навтаъсис мегузаранд.

2. Дар сурати ҳамроҳкунии шахси ҳуқуқӣ ба шахси ҳуқуқии дигар ҳуқуқу eҳдадориҳои шахси ҳуқуқии ҳамроҳшуда мутобиқи   **санади супурдан** ба ихтиёри шахси ҳуқуқии дигар мегузарад.

3. Дар сурати xудо кардани шахси ҳуқуқӣ ҳуқуқу eҳдадориҳои он мутобиқи баланси тақсимот ба шахси ҳуқуқии навтаъсис мегузаранд.

4. ҳангоми аз ҳайати шахси ҳуқуқӣ xудо кардани як ё якчанд шахси ҳуқуқӣ мутобиқи баланси тақсимот ҳуқуқу eҳдадориҳои шахси ҳуқуқии азнавташкилшуда ба ҳар яки онҳо мегузарад.

5. ҳангоми аз як намуди шахси ҳуқуқӣ ба намуди дигар табдил додани шахси ҳуқуқӣ (таuйир додани шакли ташкилию ҳуқуқӣ) ҳуқуқу eҳдадориҳои шахси ҳуқуқии азнавташкилшуда ба шахси ҳуқуқии навтаъсис мутобиқи **санади супурдан** гузаронида мешаванд. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

Моддаи 60. Санади супурдан ё баланси тақсимот

1. **Санади супурдан** ё баланси тақсимот бояд мувофиқи муқаррарот оиди гузаштани ҳамаи eҳдадориҳои шахси ҳуқуқии азнавташкилшуда нисбати ҳамаи кредиторону қарздорони e, аз xумла eҳдадориҳои мавриди баҳси тарафайн қарор доштаро ҳам дар бар гирифта бошад.

2. Санади супурдан ё баланси тақсимот аз ҷониби муассисони (иштирокчиёни) шахси ҳуқуқӣ ё мақоме, ки дар хусуси азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ қарор қабул намудааст, тасдиқ гардида, ба мақомоти анҷомдиҳандаи бақайдгирии давлатӣ барои бақайдгирии давлатии шахси ҳуқуқии навтаъсис ва барои ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ворид намудани маълумот дар бораи шахсони ҳуқуқии азнавташкилшуда пешниҳод карда мешаванд. **(Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)**

**Моддаи 61. Кафолати** **ҳуқуқии кредиторони шахси ҳуқуқӣ ҳангоми азнавташкилдиҳии он**

1. Муассисони (иштирокчиёни) шахси ҳуқуқӣ ё мақоме, ки дар хусуси азнавташкилдиҳии шахси ҳуқуқӣ қарор қабул кардааст, бояд кредиторони шахси ҳуқуқии азнавташкилшавандаро дар ин бора хаттӣ огоҳ созанд.

2. Кредитори шахси ҳуқуқии азнавташкилшаванда ҳуқуқ дорад қатъ ё иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадориро, ки аз рeи он ҳамин шахси ҳуқуқӣ қарздор мебошад, инчунин xуброни зиёнро талаб намояд.

3. Агар баланси тақсимот барои муайян намудани **андозаи ҳуқуқ ва ўҳдадориҳои ворисони** ҳуқуқҳои шахси ҳуқуқии азнавташкилшаванда имконият надиҳад, шахси ҳуқуқии навтаъсис аз рeи eҳдадориҳои шахси ҳуқуқии азнавташкилшуда дар назди кредиторони e масъулияти муштарак доранд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 62. Барҳам додани шахси ҳуқуқӣ**

1. Барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ боиси қатъ гардидани он бидуни ба шахси дигар ба тариқи вориси ҳуқуқ гузаштани ҳуқуқу eҳдадориҳояш мегардад.

**2. Шахси ҳуқуқӣ дар ҳолатҳои зерин метавонад барҳам дода шавад:**

**- бо қарори муассисон (иштирокчиён) ё мақомоти шахси ҳуқуқие, ки мутобиқи ҳу**xxатҳои таъсисӣ чунин ваколатро дорад, аз xумла бо сабаби гузаштани мeҳлате, ки шахси ҳуқуқӣ таъсис дода шуда буд ё ноил шудан ба мақсади таъсисдодашуда;

**- бо ҳалномаи суд ҳангоми таъсисион роҳ додан ба даѓалона вайронкунии қонун, агар чунин** вайронкунӣ хусусияти ислоҳнопазир дошта бошад ё бе иҷозатномаи дахлдор машѓул шудан ба фаъолият ё фаъолияти манъ намудаи қонун, ё амалӣ намудани фаъолияти вайронкунии якчандмаротиба ва даѓалонаи дигари қонунгузорӣ ё аз тарафи иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ташкилотҳои динӣ ва фондҳои ҷамъиятӣ мунтазам амалӣ намудани фаъолияте, ки ба мақсадҳои оинномавиашон мухолиф мебошад, ҳангоми бозхости иҷозатнома, ки амалӣ намудани амалиётҳои дар иҷозатнома пешбинишуда намуди ягонаи фаъолияти иҷозатдодашуда мебошад, инчунин дар ҳолатҳои пешбининамудаи Кодекси мазкур ва қонунҳо. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

3. Талаби барҳам додани шахси ҳуқуқиро тибқи асосҳои дар қисми 2 ҳамин модда зикргардида **мақомоти ҳокимияти давлатӣ ё мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатие, ки** мувофиқи қонун барои пешниҳоди чунин талаб ҳуқуқ дорад, ба суд пешниҳод карда метавонад.

Бо қарори суд дар бораи барҳам додани шахси ҳуқуқӣ мумкин аст вазифаи барҳам додани шахси ҳуқуқӣ ба зиммаи муассисони (иштирокчиёни) он ё мақоми дар асоси ҳуxxатҳои таъсиси шахси ҳуқуқӣ ба барҳамдиҳии он ваколатдошта гузошта шавад.

4. Шахси ҳуқуқие, ки ташкилоти тиxоратӣ мебошад, ё чун кооперативи **ѓайритиҷоратӣ** ва ё фонди xамъиятӣ фаъолият мекунад, бо сабаби муфлис эътироф шуданаш инчунин мутобиқи моддаи 66 ҳамин Кодекс барҳам дода мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

Агар арзиши молу мулки чунин шахси ҳуқуқӣ барои қонеъ гардонидани талаботи кредиторон нокифоя бошад, онро танҳо мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи моддаи 66 ҳамин Кодекс барҳам додан мумкин аст.

Муқаррароти бо сабаби муфлисӣ барҳам додани шахси ҳуқуқӣ ба муассисаҳо дахл надорад.

5. Агар бо қонунгузории бонкӣ тартиби дигар муқаррар нашуда бошад, барҳамдиҳии бонкҳо тибқи ҳамин Кодекс сурат мегирад. **(Қ ҶТ аз 03.05.2002,№5)**

**Моддаи 63. Вазифаи шахсе, ки дар бораи барҳам додани шахси ҳуқуқӣ қарор қабул кардааст**

1. Муассисон (иштирокчиён)–и шахси ҳуқуқӣ ё мақоми дар хусуси барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ қарорқабулкарда вазифадоранд, ки бетаъхир аз ин хусус мақоми бақайдгирандаи шахси ҳуқуқиро хаттӣ огоҳ созанд ва он ба **Феҳристи ягонаи давлатии шахсони** **ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ** дар хусуси дар xараёни барҳамдиҳӣ қарор доштани шахси ҳуқуқӣ маълумот ворид месозад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

2. Муассисон (иштирокчиён)–и шахси ҳуқуқӣ ё мақоми дар хусуси барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ қарор қабулкарда комиссияи барҳамдиҳи (барҳамдиҳанда)–ро таъин намуда, мутобиқи ҳамин Кодекс тартиб ва мeҳлати барҳамдиҳиро муқаррар менамоянд.

3. Комиссияи барҳамдиҳӣ аз лаҳзаи таъин гардиданаш барои назорат кардани амали мақомоти шахси ҳуқуқӣ дар мавриди ихтиёрдории молу мулкаш ваколат ба даст меорад. Аз xумла тамоми амалиёти мақомоти шахси ҳуқуқӣ, ки ба бегона кардани молу мулки он ё пардохти қарз равона гардидаанд, танҳо бо ризояти комиссияи барҳамдиҳӣ метавонад ба амал бароварда шавад.

**Моддаи 64. Тартиби барҳамдиҳии шахси** **ҳуқуқӣ**

1. Комиссияи барҳамдиҳӣ дар рeзномае, ки маълумоти бақайдгирии давлатии шахси ҳуқуқиро нашр менамояд, дар хусуси барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ ва тартибу мeҳлати пешниҳоди талабот аз xониби кредиторони он эълонро чоп мекунад. Ин мeҳлат набояд аз ду моҳи пас аз лаҳзаи нашри эълон дар бораи барҳамдиҳӣ камтар бошад.

Комиссияи барҳамдиҳӣ xихати маълум сохтани кредиторон ва гирифтани қарзи дебиторӣ тамоми чораҳои имконпазирро андешида, инчунин кредиторонро дар хусуси барҳам додани шахси ҳуқуқӣ хаттӣ огоҳ месозад.

2. Пас аз тамом шудани мeҳлати пешниҳоди талабот аз xониби кредиторон комиссияи барҳамдиҳӣ баланси барҳамдиҳии фосилавӣ тартиб медиҳад, ки дар он маълумот дар бораи таркиби молу мулки шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда, номгeи талаботи пешкашнамудаи кредиторон, инчунин маълумот дар хусуси натиxаи баррасии онҳо зикр меёбад.

Баланси фосилавии барҳамдиҳӣ аз xониби муассисони (иштирокчиёни) шахси ҳуқуқӣ ё мақоми қабулкардаи қарор дар бораи барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ тасдиқ карда мешавад.

3. Агар маблаuи мавxудаи шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда (uайр аз муассисаҳо) барои қонеъ гардонидани талаботи кредиторон нокифоя бошад, комиссияи барҳамдиҳӣ мувофиқи тартиби барои иxрои қарорҳои суд муқарраргардида молу мулки шахси ҳуқуқиро аз тариқи савдои оммавӣ ба фурeш мерасонад.

4. Пардохти маблаuҳои пулӣ ба кредиторони шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда аз xониби комиссияи барҳамдиҳӣ аз рeи навбати дар моддаи 65 ҳамин Кодекс муқарраргардида, ба истиснои кредиторони навбати панxум, ки маблаuи пулӣ ба онҳо пас аз як моҳи баъди санаи тасдиқи баланси фосилавии барҳамдиҳӣ пардохта мешавад, мутобиқи баланси фосилавии барҳамдиҳӣ аз рeзи тасдиқи он сар карда, пардохта мешавад.

5. Пас аз пардохти пулии кредиторон комиссияи барҳамдиҳӣ баланси барҳамдиҳиро тартиб медиҳад, ки онро муассисон (иштирокчиён)–и шахси ҳуқуқӣ ё мақоми қабулкардаи қарор дар бораи барҳам додани шахси ҳуқуқӣ тасдиқ менамоянд.

6. Дар сурати нокифоя будани маблаuи муассисаи барҳамдодашаванда барои қонеъ гардонидани талаботи кредиторон, онҳо ҳуқуқ доранд, ки барои аз ҳисоби молики молу мулки ин муассиса қонеъ гардонидани қисми боқимондаи талаботашон ба суд муроxиат намоянд.

7. Молу мулки пас аз қонеъ гардонидани талаботи кредиторон боқимондаи шахси ҳуқуқӣ, агар дар қонун ё ҳуxxатҳои таъсиси шахси ҳуқуқӣ тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ба муассисони (иштирокчиёни) он, ки дорои ҳуқуқи моликият ба ин молу мулк ё ҳуқуқи eҳдадорӣ нисбати ин шахси ҳуқуқӣ мебошанд, супурда мешавад.

8. Барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ баъди дар ин хусус ворид намудани сабт ба **Феҳристи ягонаи давлатии шахсони** **ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ** баитмомрасида ва шахси ҳуқуқӣ бошад барҳамдодашуда эътироф карда мешавад. **(ҚҶТ аз 29.12.10с, №640).**

**Моддаи 64¹. Молу мулки манқули шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда, ки ба сифати таъминот пешниҳод шудааст**

1. Молу мулки манқули шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда, ки ба сифати таъминот пешниҳод шудааст (гарав, лизинг ва усули дигари таъминот) ҷудо карда мешаванд ва барои фурўш ба кредитори таъминшуда дода мешавад.

**2. Кредитори таъминшуда** ў**ҳдадор аст** **бовиҷдонона** **барои ба амал баровардани фурўши мавзўи т**аъминот тавре чораҳо андешад, ки он барои ҳамаи тарафҳои иштироккунанда бо назардошти шароити воқеӣ манфиатнок бошанд.

3. Маблаѓҳои аз фурўш ба дастомада барои пардохти талаботе, ки бо молу мулки фурўхташаванда таъмин гардиданд, равона мегарданд, маблаѓҳои аз фурўш боқимонда бошад, ба комиссияи барҳамдиҳӣ барои пардохт намудани дигар талаботи кредиторон бо тартиби муқаррарнамудаи Кодекси мазкур равона мегарданд.

4. Агар маблаѓҳои аз фурўш бадастомада барои пардохти ҳамаи талаботе, ки бо молу мулки фурўхташаванда таъмин гардидаанд, нокифоя бошанд, қисми боқимондаи талабот аз молу мулки дигари шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда бо тартиби барои талаботи кредиторони таъминнашуда, ки Кодекси мазкур муқаррар намудааст, пардохт мегардад. (ҚҶТ аз 2.01.19,№1557)

Моддаи 65. Қонеъ гардонидани талаботи кредиторон

**1. Дар сурати барҳам додани шахси ҳуқуқӣ талаботи кредиторони он бо навбати зерин қонеъ гардонида мешаванд:**

**- дар навбати аввал – талаботи кредиторони** **таъминшуда** **аз ҳисоби** арзиши молу мулки ба сифати таъминот пешниҳодшуда бо тартиби пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин талаботи шаҳрвандоне, ки шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда дар назди онҳо барои расонидани зарар ба ҳаёт ва саломатиашон масъулият дорад, бо роҳи ба сармоя табдил додани пардохтҳои дахлдори вақтбайъ;

- дар навбати дуюм – пардохти кўмакпулии аз кор рафтан ва музди меҳнати шахсоне, ки тибқи шартномаи меҳнатӣ, аз ҷумла тибқи қарордод кор мекунанд ва пардохти мукофотпулӣ бо ҳисобу китоб аз рўи шартномаҳои муаллифӣ;

**- дар навбати сеюм – пардохти қарз аз рўи пардохтҳои ҳатмӣ ба буҷет;**

**- дар навбати чорум – ҳисобу китоби кредиторони дигар тибқи қонун.**

Дар сурати барҳам додани ташкилотҳои қарзӣ, талаботи кредиторон тибқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи барҳамдиҳии ташкилотҳои қарзӣ қонеъ гардонида мешаванд. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

2. Талаби ҳар навбат пас аз пурра қонеъ гардонидани талаби навбати пешина қонеъ гардонида мешавад.

3. Дар сурати нокифоя будани молу мулки шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда, агар дар қонун тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, ин молу мулк дар байни кредиторон мувофиқи қонунҳои амалкунанда, тақсим карда мешавад.

4. Агар комиссияи барҳамдиҳӣ қонеъ гардонидани талаботи кредиторро рад кунад ё аз баррасии он саркашӣ намояд, кредитор ҳуқуқ дорад, ки то тасдиқ гардидани баланси барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ нисбати амали комиссияи барҳамдиҳӣ ба суд даъво намояд.

Бо қарори суд талаби кредитор мумкин аст аз ҳисоби молу мулки боқимондаи шахси ҳуқуқии барҳамдодашуда қонеъ гардонида шавад.

5. Талаби кредитор, ки пас аз гузаштани мeҳлати барои пешниҳоди он муқаррарнамудаи комиссияи барҳамдиҳӣ пешниҳод гардидааст, аз ҳисоби молу мулки шахси қарздор, ки пас аз қонеъ гардонидани талаби сари вақт пешкашнамудаи кредиторон боқӣ мондааст, қонеъ гардонида мешавад.

6. Талаби кредиторон, ки бо сабаби нокифоя будани молу мулки шахси ҳуқуқии барҳамдодашаванда қонеъ гардонида нашудааст, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи моддаи 68 ҳамин Кодекс, пардохташуда дониста мешавад. Талаби кредитороне, ки комиссияи барҳамдиҳӣ онҳоро эътироф накардааст, агар кредитор ба суд бо даъво муроxиат накарда бошад, инчунин талабе, ки қонеъ гардонидани он бо қарори суд ба кредитор рад шудааст, ҳамчунин пардохташуда дониста мешаванд.

Моддаи 66. Муфлисшавии шахси ҳуқуқӣ

1. **Шахси ҳ**уқуқие, ки ба фаъолияти тиxоратӣ машuул мебошад, ба истиснои корхонаҳои махсуси (казонии) давлатӣ, агар қобилияти қонеъ гардонидани талаботи кредиторонро бо сабаби нокифоягии дороиҳои бозоргир надошта бошад, он гоҳ мумкин аст муфлис эътироф карда шавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Шахси ҳуқуқӣ аз xониби суд муфлис эътироф карда мешавад.

Шахси ҳуқуқӣ инчунин метавонад якxоя бо кредиторон дар хусуси эълони муфлисшавӣ ва ихтиёран барҳам дода шуданаш қарор қабул намояд.

3. Асосҳои аз xониби суд муфлис эътироф гардидани шахси ҳуқуқӣ ё дар хусуси муфлисшавии худ эълон кардани он, инчунин тартиби барҳамдиҳии чунин шахси ҳуқуқӣ тибқи қонун дар бораи муфлисшавӣ муқаррар карда мешавад. Талаби кредиторон аз рeи навбати муқаррарнамудаи қисми 1 моддаи 65 ҳамин Кодекс қонеъ гардонида мешавад.

**Моддаи 67. Оқибати муфлис донистани шахси ҳуқуқӣ**

1. Аз xониби суд муфлис эътироф шудани шахси ҳуқуқӣ инчунин тибқи қарори муштарак бо кредиторон дар хусуси муфлисшавии худ эълон кардани шахси ҳуқуқӣ боиси барҳам додани ин шахси ҳуқуқӣ мегардад.

2. Аз лаҳзаи муфлис дониста шудани шахси ҳуқуқӣ:

а) мeҳлати пардохти тамоми eҳдадориҳои қарзии ин шахси ҳуқуқӣ, агар он пештар фаро нарасида бошад, фарорасида ҳисоб меёбад;

б) зам кардани **ноустуворона** ва фоизи тамоми қарзҳои ин шахси ҳуқуқӣ қатъ мегардад; **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

в) тамоми маҳдудиятҳои дар қонун пешбинигардида дар мавриди рeёнидани маблаu аз молу мулки шахси ҳуқуқӣ аз миён бардошта мешаванд;

г) баҳсҳои молу мулкӣ бо иштироки ин шахси ҳуқуқӣ ба сифати xавобгар, ба истиснои баҳсҳое, ки аз рeи онҳо қарорҳо эътибори қонунӣ пайдо кардаанд, қатъ мегарданд;

д) ҳама талабҳои молу мулкӣ ба нисбати ин шахси ҳуқуқӣ танҳо дар xараёни барҳамдиҳӣ пешниҳод шуда метавонанд.

3. Дар сурати тибқи қарори муштарак бо кредиторон дар хусуси муфлисшавии худ эълон кардани шахси ҳуқуқӣ, агар дар созишнома бо кредиторон тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, қоидаҳои қисми 2 ҳамин модда истифода мешаванд.

**Моддаи 68. Рeёнидани маблаu аз** **молу мулки шахси ҳуқуқӣ пас аз барҳам додани он**

Агар баъди барҳамдиҳии шахси ҳуқуқӣ исбот шавад, ки он бо мақсади халос хeрдан аз масъулияти назди кредиторони худ ақаллан як қисми молу мулкашро ба шахси дигар додааст ё ба тариқи дигар қасдан пинҳон кардааст, кредитороне, ки талаботҳояшон дар xараёни барҳамдиҳӣ пурра қонеъ нагардидааст, ҳуқуқ доранд қисми пардохта нашудаи қарзашонро аз ҳисоби ин молу мулк рeёнанд. Дар ин ҳолат мутобиқан қоидаҳои моддаи 324 ҳамин Кодекс истифода мешаванд. Шахсе, ки ин молу мулкро гирифтааст, агар нияти шахси ҳуқуқиро дар мавриди аз кредиторон пинҳон кардани ин молу мулк медонист ё мебоист донад, шахси бевиxдон дониста мешавад.

**2. ШИРКАТУ** XАМЪИЯТҳОИ ХОXАГИДОРӢ

**1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ**

**Моддаи 69. Муқаррароти асосӣ дар бораи ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ**

1. Ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ ташкилотҳои тиxоратие мебошанд, ки сармояи оинномавиашон (ҳарифонаашон) ба ҳиссаҳои (пасандозҳои) муассисон (иштирокчиён) тақсим шудааст. Молу мулки аз ҳисоби пасандозҳои муассисон (иштирокчиён) ҳосилшуда, инчунин аз xониби ширкату xамъияти хоxагидорӣ дар xараёни фаъолияти он истеҳсол ё харидашуда моликияти ҳаққонии он аст.

Дар ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс xамъияти хоxагидорӣ мумкин аст аз xониби як шахс таъсис дода шавад ва e иштирокчии ягонаи он мегардад.

2. Ширкатҳои хоxагидорӣ мумкин аст дар шакли ширкати комил ё ширкати ба боварӣ асосёфта (ширкати коммандитӣ) таъсис дода шаванд.

3. Xамъиятҳои хоxагидорӣ метавонанд дар шакли xамъиятҳои **саҳомӣ**, xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ё иловагӣ таъсис дода шаванд.

4. Соҳибкорони инфиродӣ ва (ё) ташкилотҳои тиxоратӣ метавонанд иштирокчиёни ширкатҳои комил ва шарикони комили xамъиятҳои ба боварӣ асосёфта бошанд.

Шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ метавонанд иштирокчиёни xамъиятҳои хоxагидорӣ ва саҳҳомони ширкатҳои ба боварӣ асосёфта бошанд.

**Мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ**, агар дар қонун тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ҳуқуқи иштирокчиёни xамъиятҳои хоxагидорӣ ва саҳмгузорони ширкатҳои ба боварӣ асосёфта буданро надоранд.

Муассисаҳое, ки онҳоро моликонашон маблаuгузорӣ менамоянд, агар дар қонун тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, бо иxозати молик метавонанд иштирокчиёни xамъиятҳои хоxагидорӣ ва саҳмгузорони ширкатҳо бошанд.

Иштироки гурeҳҳои алоҳидаи шаҳрвандон дар ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ, ба истиснои xамъиятҳои саҳҳомии кушода, мумкин аст тибқи қонун манъ ё маҳдуд карда шавад.

5. Ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар метавонанд муассисони (иштирокчиёни) ширкату xамъиятҳои хоxагидории дигар бошанд.

6. Пул, коuазҳои қиматнок, дигар ашё ё ҳуқуқи молу мулкӣ ё ҳуқуқи дигари дорои арзиши пулӣ метавонад ҳисса ё молу мулки ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ бошад.

Арзиши пулии саҳми иштирокчии xамъияти хоxагидорӣ бо мувофиқаи   муассисон (иштирокчиён)-и xамъият муайян карда, дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун метавонад аз тафтиши мустақилонаи экспертӣ гузаронида шавад.

7. Ширкатҳои хоxагидорӣ, инчунин xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ва иловагӣ барои баровардани саҳмия ҳуқуқ надоранд.

**Моддаи 70. ҳуқуқу eҳдадориҳои иштирокчиёни ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ**

1. Иштирокчиёни ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ ҳуқуқ доранд, ки:

- ба истиснои ҳолатҳои дар қисми 2 моддаи 89 ҳамин Кодекс ва қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** пешбинигардида дар идораи корҳои ширкат ё xамъият иштирок намоянд;

- мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи ҳуxxатҳои таъсис дар бораи фаъолияти ширкат ё xамъият маълумот гирифта, бо дафтарҳои муҳосибавию санади дигари он шинос шаванд;

- дар тақсимоти фоида иштирок намоянд;

- дар сурати барҳам додани ширкат ё xамъият қисми молу мулки пас аз ҳисоббаробаркунӣ бо кредиторон боқимонда ё арзиши онро гиранд.

Иштирокчиёни ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ, инчунин метавонанд дигар ҳуқуқҳои дар ҳамин Кодекс, қонунҳо дар бораи xамъиятҳои хоxагидорӣ ва ҳуxxатҳои таъсиси ширкат ё xамъият пешбинигардидаро дошта бошанд.

2. Иштирокчиёни ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ вазифадоранд, ки:

- мувофиқи тартиб, андоза, усул ва дар мeҳлатҳои пешбининамудаи ҳуxxатҳои таъсис саҳм гузоранд;

- маълумоти махфиро дар хусуси фаъолияти ширкат ё xамъият фош накунанд.

Иштирокчиёни ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ метавонанд eҳдадориҳои дигари дар ҳуxxатҳои таъсиси он пешбинигардидаро дошта бошанд.

**Моддаи 71. Табдил додани ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ**

1. Ширкату xамъиятҳои хоxагидории як навъ мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи ҳамин Кодекс метавонанд бо қарори маxлиси умумии иштирокчиён ба навъи дигари ширкату xамъиятҳои хоxагидорӣ ё кооперативҳои **тиҷоратӣ** табдил дода шаванд.

2. Дар сурати ба xамъият табдил додани ширкат ҳар шарики комиле, ки иштирокчии (саҳмдори) xамъият мегардад, дар давоми ду сол аз рeи eҳдадориҳои аз ширкат ба xамъият гузашта бо тамоми молу мулки худ масъулияти иловагӣ ба зимма мегирад. Аз xониби шарики собиқа бегона кардани ҳиссааш (саҳмаш) ба e тааллуқдошта eро аз чунин масъулият озод намекунад. Қоидаҳои дар ҳамин банд баёнгардида мутобиқан ҳангоми ба кооперативи **тиҷоратӣ** табдил додани ширкат истифода мешаванд. **(ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)**

**2. ШИРКАТИ КОМИЛ**

**Моддаи 72. Муқаррароти асосӣ дар бораи ширкати комил**

1. Ширкате комил дониста мешавад, ки иштирокчиёни он (шарикони комил) мутобиқи шартномаи байнашон имзошуда аз номи ширкат бо фаъолияти соҳибкорӣ машuул шуда, аз рeи eҳдадориҳои он нисбати тамоми молу мулки ба онҳо тааллуқдошта масъулият бар дeш доранд.

2. Шахс иштирокчии танҳо як ширкати комил буда метавонад.

3. Номи фирмавии ширкати комил бояд инҳоро дар бар гирифта бошад: номи (унвони) ҳамаи иштирокчиёни он, инчунин калимаҳои «ширкати комил» ё номи (унвони) як ё якчанд иштирокчӣ бо илова кардани калимаҳои "ва компания" инчунин калимаҳои «ширкати комил».

Моддаи 73. Шартномаи таъсиси ширкати комил

1. Ширкати комил дар асоси шартномаи таъсис бунёд гардида, амал мекунад ва ин шартнома вазифаи оинномаи ширкати комилро низ анxом медиҳад. **Шартномаи таъсисиро ҳамаи иштирокчиёни он имзо мекунанд.** **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

2. Шартномаи таъсиси ширкати комил uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин бояд шартҳоро дар бораи андоза ва таркиби **сармояи** **шариконаи** ширкат; дар бораи андоза ва тартиби таuйир додани ҳиссаи ҳар иштирокчӣ дар фонди оинномавӣ; дар бораи андоза, таркиб, мeҳлат ва тартиби саҳмгузории он; дар бораи масъулияти иштирокчиён барои вайрон кардани eҳдадориҳои саҳмгузории онро дар бар гирифта бошад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 74. Идоракунӣ дар** **ширкати комил**

1. Идоракунии фаъолияти ширкати комил бо мувофиқаи тамоми иштирокчиён сурат мегирад. Дар шартномаи таъсис мумкин аст ҳолатҳое пешбинӣ карда шаванд, ки қарор бо аксарияти овози иштирокчиён қабул мегардад.

2. Агар дар шартномаи таъсис тартиби дигари муайян намудани шумораи овозҳои иштирокчиён пешбинӣ нагардида бошад, ҳар иштирокчии ширкати комил як овоз дорад.

3. ҳар иштирокчии ширкат, сарфи назар аз он ки барои пешбурди корҳои умумӣ ваколатдор аст ё не, ҳақ дорад шахсан бо тамоми ҳуxxатҳои марбут ба пешбурди кори ширкат шинос шавад. Рад кардани чунин ҳуқуқ ё маҳдуд кардани он, аз xумла дар асоси созишномаи иштирокчиёни ширкат, эътибор надорад.

**Моддаи 75. Идораи кори** **ширкати комил**

1. ҳар иштирокчии ширкати комил ҳуқуқ дорад, ки аз номи ширкат амал кунад, агар дар шартномаи таъсис муқаррар нагардида бошад, ки ҳамаи иштирокчиёни ширкат идораи корро якxоя анxом медиҳанд ё пешбурди кор ба иштирокчиёни алоҳида супурда шудааст. Дар сурати идораи муштараки корҳои ширкат аз xониби иштирокчиёни он, барои анxоми ҳар аҳд ризоияти ҳамаи иштирокчиёни ширкат зарур аст.

Агар пешбурди кори ширкатро иштирокчиёни он ба зиммаи як ё баъзе иштирокчӣ гузошта бошанд, иштирокчиёни боқимонда барои аз номи ширкат анxом додани аҳдҳо бояд ваколатномаи иштирокчи (иштирокчиён)-ро дошта бошанд, ки пешбурди корҳои ширкат ба зиммааш гузошта шудааст.

Дар муносибат бо шахсони сеюм ширкат ҳуқуқ надорад ба он ҳавола намояд, ҳолатҳои шартномаи таъсис ваколатҳои иштирокчиёни ширкатро маҳдуд мекунад, ба истиснои ҳолатҳои аз тарафи ширкат исботшаванда, ки шахси сеюм дар лаҳзаи анxоми аҳдҳо медонист ё баръало мебоист донад, ки иштирокчии ширкат ҳуқуқи аз номи ширкат амалкарданро надошт.

2. Ваколати пешбурдани кори ширкат, ки ба як ё якчанд иштирокчиён дода шудааст, мумкин аст аз тарафи суд бо талаби як ё якчанд иштирокчиёни дигари ширкат, дар мавриди xой доштани асосҳои xиддӣ, аз xумла дар ҳолати аз тарафи шахси (шахсони) ваколатдор даuалона вайрон кардани eҳдадориҳои он (онҳо) ё ба идора намудани кор қобилият надоштани он (онҳо) қатъ гардонида шавад. Дар асоси қарори суд ба шартномаи таъсиси ширкат таuйироти зарурӣ ворид карда мешавад.

**Моддаи 76. Eҳдадориҳои иштирокчии ширкати комил**

1. Иштирокчии ширкати комил вазифадор аст, ки мутобиқи шартҳои шартномаи таъсис дар фаъолияти он иштирок намояд.

2. Иштирокчии ширкати комил вазифадор аст, ки дар муддати як сол аз рўзи бақайдгирии давлатии ширкат сад фоизи саҳми худро ба сармояи шариконаи **ширкат гузаронад.** Дар сурати иxро накардани ин eҳдадорӣ, агар дар шартнома оқибатҳои дигаре пешбинӣ нагардида бошанд, иштирокчӣ вазифадор аст, ки ба ширкат зиёни расонидаро xуброн намояд. (ҚҶТ аз 29.12.10с, №640), **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

3. Иштирокчии ширкати комил бе ризоияти иштирокчиёни боқимонда аз ном ва ба манфиати худ ё ба манфиати шахси сеюм барои анxоми аҳдҳое, ки мушобеҳи аҳдҳои моҳияти фаъолияти ширкатро ташкилкунанда, ҳуқуқ надорад.

Дар сурати вайрон кардани ин қоида ширкат ҳақ дорад, ки бо хости худ аз чунин иштирокчӣ xуброни зиёни ба ширкат расонида ё ба ширкат супурдани тамоми фоидаи аз чунин аҳдҳо бадастовардаашро талаб намояд.

**Моддаи 77. Тақсими фоида ва зиёни ширкати комил**

1. Агар дар шартномаи таъсис ё созишномаи дигари иштирокчиён тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, фоида ва зиёни ширкати комил байни иштирокчиёнаш мутаносибан ба ҳиссаи онҳо дар **сармояи** **шариконаи** тақсим карда мешавад. Созиши   аз фоида ё зиён бенасибгардондани ҳар кадоме аз иштирокчиёни ширкат,   манъ аст. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

2. Агар дар натиxаи расидани зиён ба ширкат арзиши **дороиҳои** софи он аз андозаи **сармояи** **шариконаиаш** камтар шавад, фоидаи бадастовардаи он то замоне, ки арзиши **дороиҳои** нақд аз андозаи фонди оинномавӣ зиёдтар нашавад, байни иштирокчиён тақсим карда намешавад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

**Моддаи 78. Масъулияти иштирокчиёни ширкати комил аз рeи eҳдадориҳо**

1. Иштирокчиёни ширкати комил байни худ муштаракона аз рeи eҳдадориҳои ширкат бо тамоми молу мулки худ масъулияти иловагӣ доранд.

2. Иштирокчии ширкати комил, ки муассиси он намебошад, дар қатори дигар иштирокчиён аз рeи eҳдадориҳои ба миён омада то ба ширкат дохил шуданаш баробари иштирокчиёни дигар масъулият дорад.

3. Иштирокчии аз ширкат хориxшуда аз рeи eҳдадориҳои ширкат, ки то хориxшавии e ба миён омадаанд, аз санаи тасдиқи ҳисобот дар бораи фаъолияти ширкат дар соли аз ширкат хориx шуданаш баробари иштирокчиёни боқимонда дар мeҳлати се сол масъулият дорад.

4. Созишномаи иштирокчиёни ширкат дар бораи маҳдуд ё бартараф намудани масъулияти дар ҳамин модда пешбинигардида эътибор надорад.

**Моддаи 79. Супурдани саҳми иштирокчӣ дар молу мулки ширкати комил**

1. Иштирокчии ширкати комил ҳақ дорад бо ризояти иштирокчиёни боқимондаи он саҳми худро дар молу мулки ширкат, ки ба саҳми e дар **сармояи** **шариконаи** мутобиқ аст, ё як қисми онро ба иштирокчии дигари ширкат ва ё шахси сеюм супорад. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

2. Агар ҳисса (қисми ҳисса) ба шахси дигар супурда шавад, ба ин шахс пурра ё як қисми дахлдори ҳуқуқи ба иштирокчии ҳиссаро (як қисми ҳиссаро) супурда тааллуқдошта мегузарад. Шахсе, ки ҳисса (қисми ҳисса) ба қ супурда шудааст, мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қисми 2 моддаи 78 ҳамин Кодекс аз рeи eҳдадориҳои ширкат масъулият дорад.

3. Агар иштирокчии ширкат саҳми худро ба шахси дигар супорад, иштироки e дар ширкат қатъ гардида, ин барои e боиси оқибатҳое мегардад, ки дар қисми 3 моддаи 78 ҳамин Кодекс муқаррар шудаанд.

**Моддаи 80. Рeёнидани маблаu аз ҳиссаи иштирокчии молу мулки** **ширкати комил**

Рeёнидани маблаu аз ҳиссаи иштирокчии молу мулки ширкати комил аз рeи қарзе, ки бо иштироки e дар ширкати алоқаманд набуда (қарзи шахсӣ) танҳо дар сурате роҳ дода мешавад, ки агар молу мулки дигари ин иштирокчӣ барои пардохти қарзаш нокифоя бошад. Кредиторони чунин иштирокчӣ ҳақ доранд аз ширкати комил пардохти арзиши молу мулки ширкат , ки ба саҳми қарздор дар **сармояи** **шариконаи** мувофиқ аст ё xудо кардани ин молу мулкро бо мақсади аз он рeёнидани маблаu талаб намоянд. Қисми молу мулки ширкат, ки бояд xудо карда шавад ё арзиши он мувофиқи баланси дар лаҳзаи аз xониби кредиторон пешкаш гардидани талаб тартибдодашуда муайян карда мешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Дар сурати рeёнидани маблаu аз тамоми ҳиссаи иштирокчӣ аз молу мулки ширкати комил иштироки e дар ширкат қатъ гардида, он боиси оқибатҳои дар қисми 3 моддаи 78 ҳамин Кодекс пешбинишуда мегардад.

**Моддаи 81. Аз ҳайати ширкати комил баромадани иштирокчӣ**

1. Иштирокчии ширкати комил ҳақ дорад, ки дар хусуси даст кашиданаш аз иштирок дар ширкат арз намуда, аз ҳайати он барояд.

Иштирокчӣ дар хусуси даст кашиданаш аз иштирок дар ширкати комиле, ки бе ишораи мeҳлат таъсис гардидааст, бояд на камтар аз шаш моҳи то воқеан аз ҳайати ширкат баромаданаш арз намояд. Пеш аз мeҳлат даст кашидан аз иштирок дар ширкати комили барои мeҳлати муайян таъсисгардида танҳо бо сабаби узрнок иxозат дода мешавад.

2. Созишномаи иштирокчиёни ширкат дар хусуси рад кардани ҳуқуқи аз ҳайати ширкат баромадан эътибор надорад.

**Моддаи 82. Аз ҳайати ширкати комил хориx кардани иштирокчӣ**

1. Дар сурати бедарак uоиб, uайри қобили амал ё дорои қобилияти маҳдуди амал эътироф гардидани яке аз иштирокчиёни ширкати комил e метавонад бо қарори якдилонаи иштирокчиёни боқимонда аз ҳайати ширкат хориx карда шавад. Шахси ҳуқуқие, ки иштирокчии ширкат буда, нисбати он бо қарори суд иxрои расму қоидаҳои азнавташкилдиҳӣ оuоз гардидаанд, метавонад ба ҳамин тартиб аз ҳайати ширкат хориx карда шавад.

2. Дар сурати xой доштани сабабҳои узрнок, аз xумла даuалона вайрон кардани eҳдадориҳо ё надоштани қобилияти ошкоргардидаи пешбурди оқилонаи кор иштирокчиёни ширкати комил ҳуқуқ доранд, ки бо тартиби судӣ аз ҳайати ширкат хориx кардани яке аз иштирокчиёнро бо қарори якдилонаи иштирокчиёни боқимонда талаб намоянд.

3. Аз ҳайати ширкат хориx гардидани иштирокчӣ иштироки eро дар ширкат қатъ намуда, боиси оқибатҳои пешбининамудаи қисми 3 моддаи 78 ҳамин Кодекс мегардад.

Моддаи 83. Оқибати аз ҳайати ширкати комил баромадани иштирокчӣ

1. Агар дар шартномаи таъсис тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ба иштирокчии аз ҳайати ширкати комил баромада арзиши қисми молу мулки ширкат, ки ба ҳиссаи e дар **сармояи** **шарикона** мувофиқ аст, пардохта мешавад. Бо мувофиқаи байни иштирокчии аз ширкат баромада ва иштирокчиёни боқимонда пардохти арзиши молу мулк мумкин аст бо додани молу мулк дар шакли асл (натура) иваз карда шавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Қисми молу мулки ширкат, ки бояд ба иштирокчии аз ҳайати ширкат баромада дода шавад ё арзиши он, ба истиснои ҳолатҳои дар моддаи 80 ҳамин Кодекс пешбинигардида, аз рeи баланси дар лаҳзаи баромадаи e тартибдодашаванда муайян карда мешавад.

2. Аз ҳайати ширкат баромадани иштирокчӣ иштироки eро дар ширкат қатъ намуда, боиси оқибатҳои пешбининамудаи қисми 3 моддаи 78 ҳамин Кодекс мегардад.

**Моддаи 84.** **Ворисии ҳуқуқӣ дар ширкати комил**

1. Дар сурати вафоти иштирокчии ширкати комил вориси e танҳо бо розигии ҳамаи иштирокчиёни дигар метавонад ба ширкати комил шомил гардад.

2. Шахси ҳуқуқие, ки вориси ҳуқуқии шахси ҳуқуқии азнавташкилшудаи дар ширкати комил иштирокдошта мебошад, агар дар шартномаи таъсиси ширкат тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, сарфи назар аз ризояти иштирокчиёни ширкат ҳуқуқ дорад ба ширкат шомил гардад.

3. Меросхeри (вориси ҳуқуқии) иштирокчии ширкати комили шомили ширкат нагардида аз рeи eҳдадориҳои ширкат дар назди шахси сеюм, ки иштирокчии хориxгардида мутобиқи қисми 3 моддаи 78 ҳамин Кодекс масъулият медошт, дар доираи молу мулки ба e меросмондаи иштирокчии хориxгардидаи xамъият масъулият дорад.

**Моддаи 85. Барҳам додани ширкати комил**

1. Ширкати комил бо сабабҳои дар моддаи 62 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин дар сурати боқӣ мондани танҳо як иштирокчӣ дар ширкат барҳам дода мешавад. Ин иштирокчӣ ҳуқуқ дорад, ки дар давоми шаш моҳи пас аз иштирокчии ягонаи ширкат шуданаш чунин ширкатро мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи ҳамин Кодекс ба xамъияти хоxагидорӣ табдил диҳад.

2. Дар ҳолатҳои аз ҳайати ширкат баромадан ё вафот кардани ягон иштирокчии ширкати комил, аз ширкат хориx кардани яке аз онҳо, барҳам додани шахси ҳуқуқии дар ширкат иштироккунанда ё аз xониби кредиторони яке аз иштирокчиён рeёнидани маблаu аз қисми **молу мулк**е, ки ба ҳиссаи e дар **сармояи** **шариконаи** мувофиқ аст, агар ин дар шартномаи таъсиси ширкат ё созишномаи иштирокчиёни боқимонда пешбинӣ гардида бошад, ширкат метавонад ба фаъолияти худ идома диҳад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247) (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

**Моддаи 86. ҳисоббаробаркунӣ ҳангоми аз ширкати комил баромадани иштирокчӣ**

1. Ба иштирокчие, ки аз ҳайати ширкати комил баромадааст ё аз он хориx карда шудааст, агар дар шартномаи таъсис тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, арзиши қисми молу мулки ширкат мутобиқи ҳиссаи ин иштирокчӣ дар **сармояи** **шариконаи** пардохта мешавад. Бо мувофиқаи байни иштирокчии баромада ва иштирокчиёни боқимонда пардохти арзиши молу мулкро бо додани молу мулк дар шакли асл (натура) иваз кардан мумкин аст. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

Дар сурати барҳам додани шахси ҳуқуқии дар ширкат иштироккунанда, ҳисоббаробаркунӣ аз xониби комиссияи дахлдори барҳамдиҳӣ анxом дода мешавад.

Ба истиснои ҳолати пешбининамудаи моддаи 80 ҳамин Кодекс қисми молу мулки ширкате, ки бояд ба иштирокчии хориxшуда дода шавад ё арзиши он аз рeи баланси дар лаҳзаи хориxшавии e тартибдодашуда муайян карда мешавад.

2. ҳисобу китоб бо меросхeри шомили ширкат нагардидаи иштирокчии ширкати комил ва вориси шахси ҳуқуқие, ки иштирокчии ширкат буд, мутобиқи қисми 1 ҳамин модда анxом дода мешавад.

3. Агар дар шартномаи таъсис ё созишномаи иштирокчиён тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, дар сурати аз ширкат хориx шудани яке аз иштирокчиён, ҳиссаи иштирокчиёни боқимонда дар **сармояи** **шариконаи** ширкат мутаносибан зиёд мешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

3. **ШИРКАТИ БА БОВАРӢ АСОСЁФТА**

**Моддаи 87. Муқаррароти асосӣ дар бораи ширкати ба боварӣ асосёфта**

1. Ширкати ба боварӣ асосёфта (ширкати коммандитӣ) он ширкате дониста мешавад, ки дар он дар баробари иштирокчиёне, ки аз номи ширкат фаъолияти соҳибкориро ба амал бароварда, аз рeи eҳдадориҳои ширкат бо молу мулки худ масъулият доранд (шарикони комил), як ё якчанд иштирокчии саҳмгузоре (коммандистон) ҳастанд, ки таваккали зиёни марбут ба фаъолияти ширкатро дар доираи маблаuи саҳмгузориашон бар eҳда дошта, дар татбиқи фаъолияти соҳибкорӣ аз xониби ширкат иштирок намекунанд.

2. Мавқеи шарикони комиле, ки дар ширкати ба боварӣ асосёфта иштирок доранд ва масъулияти онҳо аз рeи eҳдадориҳои ширкат мувофиқи қоидаҳои ҳамин Кодекс дар хусуси иштирокчиёни ширкати комил муайян карда мешавад.

3. Шахс танҳо дар як ширкати ба боварӣ асосёфта шарики комил буда метавонад.

Иштирокчии ширкати комил шарики комили ширкати ба боварӣ асосёфта буда наметавонад.

Шарики комил дар ширкати ба боварӣ асосёфта иштирокчии ширкати комил буда наметавонад.

4. Номи фирмавии ширкати ба боварӣ асосёфта бояд аз номи (номгeи) ҳамаи шарикони комил ва калимаҳои “ширкати ба боварӣ асосёфта" ё "ширкати коммандитӣ" ва ё аз номи (номгeи) на камтар аз як шарики комил бо иловаи калимаҳои "... ва шариконаш" ва калимаҳои “ширкати ба боварӣ асосёфта" ё "ширкати коммандитӣ" иборат бошад.

5. Нисбати ширкати ба боварӣ асосёфта қоидаҳои ҳамин Кодекс дар бораи ширкати комил ба ҳамон андозае истифода мешаванд, ки он хилофи қоидаҳои Кодекси мазкур дар хусуси ширкати ба боварӣ асосёфта набошад.

**Моддаи 88. Шартномаи таъсиси ширкати ба боварӣ асосёфта**

1. Ширкати ба боварӣ асосёфта дар асоси шартномаи таъсис бунёд гардида, фаъолият мекунад. Шартномаи таъсис аз xониби ҳамаи шарикони комил ба имзо расонида мешавад.

2. Шартномаи таъсиси ширкати ба боварӣ асосёфта uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин бояд шартҳоро дар бораи андоза ва таркиби **сармояи** **шариконаи** ширкат; дар бораи андоза ва тартиби таuйир додани ҳиссаи ҳар яке аз шарикони комил дар **сармояи** **шарикона**; дар бораи андоза, таркиб, мeҳлат ва тартиби саҳм гузоштаи онҳо, масъулияти онҳо барои вайрон кардани eҳдадориҳои саҳмгузорӣ; дар бораи андозаи умумии саҳми гузоштаи саҳмгузоронро дар бар гирад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 89. Идораи ширкати ба боварӣ асосёфта ва пешбурди корҳои он**

1. Фаъолияти ширкати ба боварӣ асосёфтаро шарикони комил идора мекунанд. Онҳо тартиби идора ва пешбурди кори чунин ширкатро аз xониби шарикони комили он тибқи қоидаҳои ҳамин Кодекс дар хусуси ширкати комил муқаррар менамоянд.

2. Саҳмгузорон ҳуқуқи иштирок карданро дар идора ва пешбурди корҳои ширкати ба боварӣ асосёфта надоранд ва аз номи он танҳо дар асоси ваколатнома амал карда метавонанд. Онҳо барои мавриди баҳс қарор додани амалҳои шарикони комил дар бобати идора ва пешбурди кори ширкат ҳуқуқ надоранд.

**Моддаи 90. ҳуқуқу eҳдадориҳои саҳмгузори ширкати ба боварӣ асосёфта**

1. Саҳмгузори ширкати ба боварӣ асосёфта вазифадор аст, ки ба **сармояи** **шарикона** саҳм гузорад. Гузоштани саҳмро шаҳодатномаи иштироки аз xониби ширкат ба саҳмгузор додашуда тасдиқ менамояд. **(ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)**

2. Саҳмгузори ширкати ба боварӣ асосёфта ҳуқуқ дорад, ки:

а) мувофиқи тартиби пешбининамудаи шартномаи таъсис қисми фоидаи ширкатро барои ҳиссааш дар сармояи муштарак гирад;

б) бо ҳисоботу баланси ширкат шинос шавад;

в) баъди анxоми соли молиявӣ аз ҳайати ширкат баромада, мувофиқи тартиби пешбининамудаи шартномаи таъсис саҳми худро гирад;

г) ҳиссаи худро дар сармояи муштарак ё як қисми онро ба саҳмгузори дигар ё шахси сеюм диҳад.

Мувофиқи шартҳо ва тартиби пешбининамудаи қисми 2 моддаи 100 ҳамин Кодекс саҳмгузорон нисбат ба шахси сеюм дар харидани ҳисса (қисми он) ҳуқуқи афзалиятнок доранд. Дар сурати тамоми ҳиссаи худро ба шахси дигар додани саҳмгузор иштироки e дар ширкат қатъ мегардад.

Дар шартномаи таъсиси ширкати ба боварӣ асосёфта мумкин аст ба саҳмгузор ҳуқуқҳои дигаре пешбинӣ карда шавад.

**Моддаи 91. Барҳам додани ширкати ба боварӣ асосёфта**

1. Ширкати ба боварӣ асосёфта дар сурати хориx гардидани ҳамаи саҳмгузорони дар он иштирокдошта барҳам дода мешавад. Вале шарикони комил ҳуқуқ доранд, ки ширкати ба боварӣ асосёфтаро барҳам надода, онро ба ширкати комил табдил диҳанд.

Ширкати ба боварӣ асосёфта инчунин тибқи асосҳои барҳамдиҳии ширкати комил (моддаи 85) барҳам дода мешавад. Вале, агар дар ҳайати он ақаллан як шарики комил ва як саҳмгузор монад, ширкати ба боварӣ асосёфта нигоҳ дошта мешавад.

2. ҳангоми барҳамдиҳӣ, аз xумла муфлисшавии ширкати ба боварӣ асосёфта саҳмгузорон барои гирифтани саҳм аз молу мулки пас аз қонеъ гардонидани талаботи кредиторон боқимондаи ширкат нисбат ба шарикони комил ҳуқуқи афзалиятнок доранд.

Агар дар шартномаи таъсис ё созишномаи шарикони комилу саҳмгузорон тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, молу мулки пас аз ин боқимондаи ширкат дар байни шарикони комил ва саҳмгузорон мутобиқи ҳиссаи онҳо дар **сармояи** **шариконаи** ширкат тақсим карда мешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**4. КОММАНДИТИ** **САҳҳОМӢ (хориҷ карда шуд бо ҚҶТ аз 12. 05. 2007 № 247)**

**5. XАМЪИЯТИ ДОРОИ МАСЪУЛИЯТИ МАҳДУД**

**Моддаи 94. Муқаррароти асосӣ дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд**

1. Xамъияти аз xониби як ё якчанд шахс таъсисгардидае xамъияти дорои масъулияти маҳдуд дониста мешавад, ки сармояи оинномавии он ба ҳиссаҳои баробар, ба андозаи муайяннамудаи ҳуxxатҳои таъсис тақсим шудааст. Иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд аз рeи eҳдадориҳои он масъулият надоранд ва зиёни таваккали марбут ба фаъолияти xамъиятро дар доираи арзиши саҳми гузоштаашон бар дeш доранд.

Иштирокчиёни пурра саҳм нагузоштаи xамъият, аз рeи eҳдадориҳои он дар доираи арзиши қисми пардохтанашудаи саҳми ҳар иштирокчӣ масъулияти муштарак доранд.

2. Номи фирмавии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд бояд номи xамъият ва ибораи "дорои масъулияти маҳдуд"-ро дошта бошад.

3. Мавқеи ҳуқуқии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ва ҳуқуқу eҳдадориҳои иштирокчиёни он бо ҳамин Кодекс ва **Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҷамъияти дорои масъулияти маҳдуд»** муайян карда мешаванд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Моддаи 95. Иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Шумораи иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд набояд аз сӣ нафар зиёд бошад. Дар акси ҳол, агар шумораи иштирокчиёни он то ҳадди муқарраргардида кам карда нашавад, он бояд дар давоми сол ба xамъияти **саҳомӣ** табдил ёбад ва баъди гузаштани ин мeҳлат бошад, бо тартиби судӣ бояд барҳам дода шавад.

2. Xамъияти дорои масъулияти маҳдуд xамъияти хоxагидории дигарро, ки аз як шахс иборат аст, ба сифати иштирокчии ягона дошта наметавонад.

**Моддаи 96. ҳуxxатҳои таъсиси xамъияти дорои масъулияти маҳдуд**

1. ҳуxxатҳои таъсиси xамъияти дорои масъулияти маҳдуд шартномаи таъсиси аз xониби муассисони он имзогардида ва оинномаи тасдиқнамудаи онҳо ба ҳисоб меравад. Агар xамъиятро як шахс таъсис диҳад, ҳуxxати таъсиси он оиннома мебошад.

2. ҳуxxатҳои таъсиси xамъияти дорои масъулияти маҳдуд uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин бояд шартҳоро дар бораи андоза, таркиб, мeҳлат ва тартиби саҳмгузории иштирокчиён, масъулияти онҳо барои вайрон кардани eҳдадориҳо дар мавриди саҳмгузорӣ; дар бораи андозаи **сармояи** **оинномавии** xамъият; дар бораи ҳайат ва салоҳияти мақомоти идораи xамъият ва тартиби қарор қабул кардани онҳо, аз xумла доир ба масъалаҳое, ки аз рeи онҳо қарорҳо бо як овоз ё бо аксарияти мутлақи овозҳо қабул карда мешаванд, инчунин дигар маълумоти пешбининамудаи қонунро дошта бошанд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 97. Сармояи оинномавии** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Сармояи оинномавии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд аз арзиши саҳмҳои иштирокчиёни он иборат аст.

Сармояи оинномавӣ андозаи ҳадди ақалли молу мулки xамъиятро муайян мекунад, ки манфиати кредиторони онро кафолат медиҳанд. Андозаи сармояи оинномавӣ аз маблаuи муайяннамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд камтар буда наметавонад.

2. Озод кардани иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд аз eҳдадории саҳмгузорӣ ба сармояи оинномавии xамъият, аз xумла бо роҳи ба ҳисоб гирифтани талабот ба xамъият роҳ дода намешавад.

   3. Сармояи оинномавии ҷамъияти дорои масъулияти маҳдуд дар муддати як сол аз рўзи бақайдгирии давлатии ҷамъият аз ҷониби иштирокчиёни он бояд пурра пардохта шавад. Дар сурати вайрон кардани ин ўҳдадорӣ ҷамъият бояд оид ба кам намудани сармояи оинномавии худ то андозаи воқеан пардохтшудаи он эълон кунад ва дар ин хусус тибқи тартиби муқарраршуда ба мақомоти анҷомдиҳандаи бақайдгирии давлатӣ барои ворид намудани маълумот ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ариза пешниҳод намояд ё дар бораи барҳамдиҳии ҷамъият қарор қабул кунад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

4. Агар баъди анxоми соли дуюм ва ҳар соли минбаъдаи молиявӣ арзиши **дороиҳои** нақди xамъияти дорои масъулияти маҳдуд нисбат ба сармояи оинномавӣ камтар гардад, xамъият вазифадор аст, ки дар хусуси кам кардани сармояи оинномавии худ эълон дошта, дар ин бора тибқи тартиби муқарраршуда ба мақомоти анҷомдиҳандаи бақайдгирии давлатӣ барои ворид намудани маълумот ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ариза пешниҳод намояд. Дар сурати иҷро накардани ин ўҳдадорӣ ё камтар шудани арзиши дороиҳои ҷамъият аз андозаи ҳадди ақалли дар қонун муайяншудаи сармояи оинномавӣ, xамъият бояд барҳам дода шавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 29.12.10с, №640).

5. Кам кардани сармояи оинномавии xамъияти дорои масъулияти маҳдудро танҳо пас аз огоҳ сохтани тамоми кредиторони он иxозат дода мешавад. Дар ин ҳолат кредиторон ҳуқуқ доранд, ки қатъ ё иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадориҳои дахлдор ва   xуброни зиёнашонро талаб намоянд.

6. Зиёд кардани сармояи оинномавии xамъият пас аз саҳмгузории пурраи тамоми иштирокчиёни он иxозат дода мешавад.

7. Бо қарори маxлиси умумии иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд, ки бо аксарияти овози аз се ду ҳиссаи тамоми иштирокчиёни xамъият қабул шудааст, мумкин аст eҳдадории онҳо дар мавриди мутаносибан ба ҳиссаҳояшон дар **сармояи** **оинномавии** xамъият дохил намудани саҳми иловагӣ муқаррар карда шавад.

**Моддаи 98. Идораи** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Мақоми олии идораи xамъияти дорои масъулияти маҳдуд маxлиси умумии иштирокчиёни он мебошад.

Дар xамъияти дорои масъулияти маҳдуд мақоми иxроия (дастxамъӣ ё инфиродӣ) таъсис дода мешавад, ки роҳбарии xориро ба фаъолияти он анxом дода, ба маxлиси умумии иштирокчиёни он ҳисобот медиҳад. Мақоми идораи инфиродии   xамъият метавонад инчунин на аз xумлаи иштирокчиёни он низ интихоб гардад.

2. Салоҳияти мақомоти идораи xамъият, инчунин тартиби қарор қабул намудан ва аз номи xамъият амал кардани онҳо мутобиқи ҳамин Кодекс, қонун дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ва оинномаи xамъият муайян карда мешавад.

3. Ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумии иштирокчиёни xамъияти дорои масъулияти маҳдуд инҳо дохил мешаванд :

а) таuйир додани оинномаи xамъият ва андозаи сармояи оинномавии он;

б) таъсис додани мақомоти иxроияи xамъият ва пеш аз мeҳлат қатъ намудани ваколатҳои онҳо;

в) тасдиқ кардани ҳисоботи солона ва баланси муҳосибавии xамъият бо тақсимоти фоидаю зиёни он;

г) қабул кардани қарор дар бораи азнавташкилдиҳӣ ё барҳамдиҳии xамъият;

д) интихоб намудани комиссияи тафтишотии xамъият.

Тибқи қонун дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумӣ мумкин аст инчунин ҳалли масъалаҳои дигар низ мансуб дониста шавад.

ҳалли масъалаҳои ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумии иштирокчиёни xамъият мансубро вай ба мақоми иxроияи xамъият супурда наметавонад.

4. Xиҳати тафтиш ва тасдиқи дурустии ҳисоботи солонаи молиявии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд xамъият ҳуқуқ дорад ҳар сол аудитори касбии бо xамъият ё иштирокчиёни он манфиати молу мулкӣ надошта (аудитори беруна)-ро xалб намояд. ҳисоботи солонаи молиявӣ инчунин метавонад бо талаботи ҳар яке аз иштирокчиёни он тафтиши аудиторӣ карда шавад.

Тартиби тафтиши аудитории фаъолияти xамъият тибқи қонун ва оинномаи xамъият муайян карда мешавад.

5. Аз xониби xамъият ба табъ расонидани маълумот дар бораи натиxаи идораи корҳои он (ҳисоботи кушод) ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд зарур нест.

**Моддаи 99. Азнавташкилдиҳӣ ё барҳамдиҳии** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Xамъияти дорои масъулияти маҳдуд метавонад ба таври ихтиёрӣ бо қарори якдилонаи иштирокчиёнаш аз нав ташкил ё барҳам дода шавад.

Асосҳои дигари азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии xамъият, инчунин тартиби азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии он бо ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар муайян карда мешаванд.

2. Xамъияти дорои масъулияти маҳдуд метавонад ба xамъияти **саҳомӣ** ё кооперативи **тиҷоратӣ** табдил ёбад. (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

**Моддаи 100. Ба шахси дигар гузаронидани ҳиссаи сармояи оинномавии** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Иштирокчии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ҳуқуқ дорад, ки ҳиссаи худро дар сармояи оинномавии xамъият ё як қисми онро ба як ё якчанд иштирокчии ҳамин xамъият фурeшад ё ба тариқи дигар диҳад.

2. Агар дар оинномаи xамъият тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, иштирокчии xамъият метавонад ҳиссаи худро (қисми онро) ба шахси сеюм фурeшад.

Иштирокчиёни xамъият мутаносибан ба андозаи ҳиссаи худ барои харидани ҳиссаи иштирокчӣ (қисми он) ҳуқуқи афзалиятнок доранд, ба шарте ки дар оинномаи xамъият ё созишномаи иштирокчиёни он тартиби дигари татбиқи ин ҳуқуқ пешбинӣ нагардида бошад. Агар иштирокчиёни xамъият дар давоми як моҳи огоҳӣ ёфтанашон ё дар мeҳлати дигари дар оинномаи xамъият ё созишномаи иштирокчиёни он пешбинигардида аз ҳуқуқи афзалиятноки худ истифода нанамоянд, ҳиссаи иштирокчӣ мумкин аст ба шахси сеюм фурeхта шавад.

3. Агар мутобиқи оинномаи xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ба шахси сеюм фурeхтани ҳиссаи иштирокчӣ (қисми он) имконнопазир буда, иштирокчиёни дигари xамъият аз харидани он даст кашанд, xамъият вазифадор аст, ки ба иштирокчӣ арзиши воқеии онро бо пул ё молу мулк дар шакли асл (натура) пардозад.

4. То пурра пардохтани маблаuи ҳиссаи иштирокчии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд танҳо ҳамон қисмаш метавонад фурeхта шавад, ки маблаuи он қаблан пардохта шудааст.

5. Агар ҳиссаи иштирокчӣ (қисми он) аз xониби худи xамъияти дорои масъулияти маҳдуд харида шавад, xамъият вазифадор аст, ки дар мeҳлат ва бо тартиби пешбининамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ва ҳуxxатҳои таъсиси xамъият онро ба иштирокчиёни дигар ё шахси сеюм фурeшад ё мутобиқи қисмҳои 4 ва 5 моддаи 97 ҳамин Кодекс сармояи оинномавии худро кам кунад.

6. ҳисса дар сармояи оинномавии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ба шарте ба ихтиёри меросхeрони шаҳрвандон ва ворисони ҳуқуқии шахси ҳуқуқии иштирокчиёни узви xамъият мегузарад, ки дар ҳуxxатҳои таъсиси xамъият танҳо бо розигии иштирокчиёни боқимондаи xамъият имконпазир будани чунин гузариш пешбинӣ нашуда бошад.

Ба гузаронидани ҳисса розӣ нашудани онҳо xамъиятро eҳдадор месозад, ки мувофиқи тартиб ва шартҳои пешбининамудаи қонуни xамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ва ҳуxxатҳои таъсиси xамъият ба меросхeрони (ворисони ҳуқуқии) иштирокчӣ   арзиши онро пардозад ё муносиби ҳамин арзиш моли асл (натура) диҳад.

**Моддаи 101. Аз ҳайати** xамъияти **дорои масъулияти маҳдуд баромадани иштирокчӣ**

Иштирокчии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд, сарфи назар аз ризояти иштирокчиёни дигари xамъият, ҳуқуқи ҳар вақт аз ҳайати xамъият баромаданро дорад.

**Моддаи 102. Р**eёнидани **мабла**u аз ҳисоби ҳиссаи иштирокчии молу мулки xамъияти дорои масъулияти маҳдуд

1. Рeёнидани маблаu барои пардохти қарзи шахсии иштирокчӣ аз ҳисоби ҳиссаи e дар молу мулки xамъият танҳо дар ҳолате роҳ дода мешавад, ки молу мулки дигари ин иштирокчӣ барои пeшонидани қарз нокифоя бошад. Кредиторони чунин иштирокчӣ ҳақ доранд аз xамъияти дорои масъулияти маҳдуд мутобиқи саҳми қарздор дар **сармояи** оинномавӣ пардохтани арзиши қисми молу мулки xамъият ё xудо кардани ин қисми молу мулкро бо мақсади рeёнидани маблаu аз ҳисоби он талаб намоянд. Қисми молу мулки xамъият, ки бояд xудо карда шавад, ё арзиши он аз рeи баланс, ё ки дар лаҳзаи пешниҳоди талаб аз xониби кредиторон тартиб додаанд, муайян карда мешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

2. Рeёнидани маблаu аз ҳисоби тамоми ҳиссаи иштирокчии дар молу мулки xамъияти дорои масъулияти маҳдуд иштироки eро дар xамъият қатъ месозад.

**Моддаи 103. Аз** xамъияти **дорои масъулияти маҳдуд хори**x кардани иштирокчӣ

Агар иштирокчии xамъияти дорои масъулияти маҳдуд оинномаи xамъиятро даuалона вайрон карда, бо ҳамин ба манфиати он зиён оварда бошад, метавонад бо қарори маxлиси умумии иштирокчиёни xамъият, ки бо аксарияти овози аз се ду ҳиссаи ҳамаи иштирокчиёнаш қабул шудааст, аз xамъият хориx карда шавад.

Нисбати қарори маxлиси умумӣ дар бораи аз xамъият хориx кардани иштирокчӣ ба суд шикоят кардан мумкин аст.

**Моддаи 104. ҳисоббаробаркунӣ ҳангоми аз** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд хориx гардидани иштирокчӣ

1. **Ба иштирокчие, ки аз ҳайати** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд баромадааст ё хориҷ карда шудааст, мутобиқи ҳиссаи ў дар сармояи оинномавии ҷамъият бо усул ва дар мўҳлати пешбининамудаи қонун дар бораи ҷамъиятҳои дорои масъулияти маҳдуд ё оинномаи ҷамъият арзиши қисми молу мулки xамъият пардохта мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Бо мувофиқаи иштирокчии хориxшаванда ва xамъият ё ба ивази пардохти арзиши молу мулк мумкин аст худи молу мулк дар шакли асл (натура) иваз карда шавад.

Ба истиснои ҳолати дар моддаи 102 ҳамин Кодекс пешбинигардида қисми молу мулки xамъият, ки бояд ба иштирокчии хориxшаванда дода шавад, ё арзиши он аз рeи баланс, ки дар лаҳзаи хориxшавии e тартиб дода шудааст, муайян карда мешавад.

2. Агар ба сифати саҳм ба **сармояи** **оинномавии** xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ҳуқуқи истифодаи молу мулк пешниҳод шуда бошад, ин молу мулк ба иштирокчии аз xамъият хориxшаванда баргардонида мешавад. Дар ин сурат пастшавии арзиши чунин молу мулк бо сабаби истифодаи мeҳтадили он xуброн карда намешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

3. ҳисоб бо меросхeри дар ҳайати xамъият набудаи иштирокчии xамъият ё вориси ҳуқуқии шахси ҳуқуқие, ки иштирокчии он аст, мутобиқи қоидаҳои ҳамин модда ба амал бароварда мешавад.

**6. XАМЪИЯТИ** **ДОРОИ МАСЪУЛИЯТИ ИЛОВАГӢ**

**Моддаи 105. Муқаррароти умумӣ дар бораи** xамъиятҳои дорои масъулияти иловагӣ

1. Xамъияти дорои масъулияти иловагӣ xамъияте дониста мешавад, ки аз xониби як ё чанд шахс таъсис гардида, **сармояи** **оинномавиаш** мувофиқи андозаҳои дар ҳуxxатҳои таъсис муайянгардида ба ҳиссаҳо тақсим мешавад; иштирокчиёни чунин xамъият аз рeи eҳдадориҳои он бо молу мулки худ ба андозаи дар ҳуxxатҳои таъсиси xамъият муайянгардидаи барои ҳамаашон баробари арзиши саҳми гузоштаашон масъулияти муштараки иловагӣ доранд. Агар дар ҳуxxатҳои таъсиси xамъият тартиби дигари тақсимоти масъулият пешбинӣ нагардида бошад, дар сурати муфлисшавии яке аз иштирокчиён масъулияти e аз рeи eҳдадориҳои xамъият байни иштирокчиёни боқимонда мутаносибан ба саҳмҳояшон тақсим карда мешавад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

2. Номи фирмавии xамъияти дорои масъулияти иловагӣ бояд номи xамъият, инчунин ибораи «дорои масъулияти иловагӣ»-ро дар бар гирад.

3. Нисбати xамъияти дорои масъулияти иловагӣ қоидаҳои ҳамин Кодекс дар бораи xамъияти дорои масъулияти маҳдуд истифода мешаванд, зеро дар ҳамин модда қоидаҳои дигаре пешбинӣ нагардидаанд.

7. XАМЪИЯТИ САҳҳОМӢ

**Моддаи 106. Муқаррароти асосӣ дар бораи** xамъияти саҳомӣ

1. Xамъияти **саҳомӣ** xамъияте дониста мешавад, ки **сармояи** **оинномавии** он ба миқдори муайяни саҳмияҳо тақсим шудааст; иштирокчиёни xамъияти **саҳомӣ** (саҳмдорон) аз рeи eҳдадориҳои он масъулият надоранд ва зиёни таваккали марбут аз фаъолияти xамъиятро ба андозаи арзиши саҳмияҳои ба онҳо тааллуқдошта ба зимма мегиранд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Саҳмдороне, ки арзиши саҳмияҳоро пурра напардохтаанд, аз рeи eҳдадориҳои xамъияти **саҳомӣ** дар доираи қисми пардохтанашудаи арзиши саҳмияҳояшон масъулияти муштарак доранд.

2. Номи фирмавии xамъияти **саҳомӣ** бояд номи он ва ишораи **саҳомӣ** будани xамъиятро дар бар гирифта бошад.

3. Мавқеи ҳуқуқии xамъияти **саҳомӣ** ва ҳуқуқу eҳдадориҳои саҳмдорон мутобиқи ҳамин Кодекс ва **Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҷамъиятҳои саҳомӣ» муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Хусусиятҳои мавқеи ҳуқуқии xамъиятҳои саҳҳомие, ки бо роҳи хусусигардонии корхонаҳои давлатӣ таъсис ёфтаанд, инчунин бо қонуни хусусигардонии ин корхонаҳо муайян карда мешаванд.

**Моддаи 107.** Xамъияти саҳҳомии кушода

1. Xамъияти саҳҳомие, ки иштирокчиёнаш саҳмияҳои худро бе ризояти саҳмдорони дигар бегона карда метавонад, xамъияти саҳҳомии кушода эътироф мегардад. Чунин xамъияти **саҳомӣ** ҳуқуқ дорад, ки мутобиқи шартҳои муқаррарнамудаи қонун ва санади дигари ҳуқуқӣ обунаи озоди саҳмияҳои мебаровардааш ва фурeши озоди онҳоро амалӣ гардонад.

2. Xамъияти саҳҳомии кушода ҳар сол ҳисоботи солона, баланси муҳосибавӣ ва ҳисоби фоидаю зиёнро барои маълумоти умум нашр мекунад.

**Моддаи 108.** Xамъияти саҳҳомии пeшида

1. Xамъияти саҳҳомие, ки саҳмияҳои он танҳо байни муассисонаш ё доираи шахси дигари пешакӣ муайян тақсим мешаванд, xамъияти саҳҳомии пeшида дониста мешавад. Чунин xамъият барои обунаи озоди саҳмияҳои мебаровардааш ва ё ба тариқи дигар ба доираи номаҳдуди ашхос xиҳати харид пешниҳод кардани онҳо ҳуқуқ надорад.

Саҳмдорони xамъияти саҳҳомии пeшида дар харидани саҳмияҳои аз xониби саҳмдорони дигари ин xамъият фурeхташаванда ҳуқуқи афзалиятнок доранд.

2. Шумораи иштирокчиёни xамъияти саҳҳомии пeшида набояд аз шумораи муқаррарнамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** бештар бошад, дар акси ҳол он бояд дар давоми як сол ба xамъияти саҳҳомии кушода табдил дода шавад ва агар пас аз гузаштани ин мeҳлат шумораи онҳо то ҳадди муқаррарнамудаи қонун кам нашавад, бояд аз тариқи суд барҳам дода шавад.

3. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонуни xамъиятҳои **саҳомӣ** xамъияти саҳҳомии пeшида метавонад барои ба маълумоти умум ба табъ расонидани ҳуxxатҳои дар қисми 2 моддаи 107 ҳамин Кодекс зикргардида вазифадор карда шавад.

**Моддаи 109. Таъсиси** xамъияти **саҳомӣ**

1. Муассисони xамъияти **саҳомӣ** байни худ шартномае мебанданд, ки тартиби фаъолияти якxояро оид ба таъсиси xамъият анxом додани онҳо, андозаи сармояи оинномавии xамъият, навъҳои саҳмияҳои баровардамешуда ва тартиби паҳн кардани онҳо, инчунин шартҳои дигари пешбининамудаи қонунро дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** муайян менамояд.

Шартномаи таъсиси xамъияти саҳомӣ ба таври хаттӣ баста мешавад.

2. Муассисони xамъияти **саҳомӣ** аз рeи eҳдадориҳои то бақайдгирии xамъият бамиёномада масъулияти муштарак доранд.

Xамъият аз рeи eҳдадориҳои муассисон, ки бо таъсиси он алоқаманданд, танҳо дар сурате масъулият бар дeш дорад, ки амали онҳо минбаъд аз xониби маxлиси умумии саҳмдорон маъқул дониста шавад.

3. ҳуxxати таъсиси xамъияти **саҳомӣ** оинномаи аз xониби муассисон тасдиқгардидаи он мебошад.

Оинномаи xамъияти **саҳомӣ** uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин бояд шартҳоро дар бораи навъҳои саҳмияҳои мебаровардаи xамъият, арзиши номиналӣ ва миқдори онҳо; дар бораи андозаи сармояи оинномавии xамъият; ҳуқуқи саҳмдорон; дар бораи ҳайат ва салоҳияти мақомоти идораи xамъият ва тартиби қарор қабул кардани онҳо, аз xумла доир ба масъалаҳое, ки аз рeи онҳо қарор якдилона ё бо аксарияти кулли овозҳо қабул мешавад, дар бар гирифта бошад. Дар оинномаи xамъияти **саҳомӣ** инчунин бояд маълумоти дигари пешбининамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** дарx гардида бошад.

4. Тартиби анxом додани амалҳои дигар дар мавриди таъсиси xамъияти **саҳомӣ**, аз xумла салоҳияти маxлиси муассисон бо қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** муайян карда мешавад.

5. Дар сурати тамоми саҳмияҳоро харидани як саҳмдор, xамъияти **саҳомӣ** метавонад аз xониби як шахс таъсис дода шавад ё аз як шахс иборат бошад. Маълумот дар ин бора бояд дар оинномаи ҷамъият ва Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ дарҷ гардида, барои ба иттилои умум расонидан нашр гардад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

**Моддаи 110. Сармояи оинномавии** xамъияти саҳомӣ

1. Сармояи оинномавии xамъияти **саҳомӣ** аз арзиши номиналии саҳмияҳои аз xониби саҳмдорон харидашудаи xамъият мураттаб мегардад.

Сармояи оинномавии xамъият андозаи ҳадди ақалли молу мулки xамъиятро муайян мекунад, ки манфиати кредиторони онро кафолат медиҳад. Он аз андозаи пешбининамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** камтар буда наметавонад.

2. Аз вазифаи пардохти арзиши саҳмияҳои xамъият озод кардани саҳмдорон, инчунин бо роҳи баҳисобгирии талабот ба xамъият аз ин вазифа озод кардани e роҳ дода намешавад.

3. Обунаи озод ба саҳмияҳои xамъияти **саҳомӣ** то лаҳзаи пардохти пурраи сармояи оинномавии он роҳ дода намешавад. ҳангоми таъсиси xамъияти **саҳомӣ** тамоми саҳмияҳои он бояд байни муассисон тақсим карда шавад.

               4. Агар баъди ба охир расидани соли дуюм ва ҳар соли минбаъдаи молиявӣ арзиши дороии софи ҷамъияти саҳомӣ аз сармояи оинномавӣ камтар гардад, ҷамъият вазифадор аст, ки дар хусуси кам кардани сармояи оинномавии худ то андозае, ки аз арзиши дороиҳои софи он зиёд намебошад, эълон кунад ва дар ин бора тибқи тартиби муқарраршуда ба мақомоти анҷомдиҳандаи бақайдгирии давлатӣ барои ворид намудани маълумот ба Феҳристи ягонаи давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ариза пешниҳод намояд. Дар сурати иҷро нагардидани ўҳдадориҳои мазкур ва ё агар арзиши дороиҳои софи ҷамъият аз андозаи ҳадди ақали дар қонун муайянгардидаи сармояи оинномавӣ камтар гардад, ҷамъият бояд барҳам дода шавад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

5. Дар қонун ё оинномаи xамъият мумкин аст маҳдудиятҳои миқдор, арзиши номиналии умумии саҳмияҳо ё миқдори ҳадди аксари овозҳои як саҳмдор муқаррар карда шаванд.

**Моддаи 111. Зиёд кардани сармояи оинномавии** xамъияти саҳомӣ

1. Xамъияти **саҳомӣ** ҳуқуқ дорад, ки бо қарори маxлиси умумии саҳмдорон сармояи оинномавиро бо роҳи баланд бардоштани арзиши номиналии саҳмияҳо ё баровардани саҳмияҳои иловагӣ зиёд кунад.

2. Зиёд кардани сармояи оинномавии xамъияти **саҳомӣ** пас аз пардохти пурраи арзиши он иxозат дода мешавад. Зиёд кардани сармояи оинномавии xамъият барои пeшонидани зиёни ба он расонидашуда роҳ дода намешавад.

3. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ**, дар оинномаи xамъият мумкин аст ҳуқуқи афзалиятноки саҳмдорони саҳмияҳои оддӣ (муқаррарӣ) ё саҳмияҳои дигари овоздиҳанда дар мавриди харидани саҳмияҳои иловагие, ки xамъият мебарорад, муқаррар гардад.

**Моддаи 112 Кам кардани сармояи оинномавии** xамъияти саҳомӣ

1. Xамъияти **саҳомӣ** ҳуқуқ дорад, ки бо қарори маxлиси умумии саҳмдорон бо роҳи кам кардани арзиши номиналии саҳмияҳо ё харидани як қисми саҳмияҳо бо мақсади ихтисори миқдори умумии онҳо сармояи оинномавиро кам кунад.

Кам кардани сармояи оинномавӣ баъди бо тартиби муқаррарнамудаи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** огоҳ кардани ҳамаи кредиторони он роҳ дода мешавад. Дар айни замон кредиторони xамъият ҳуқуқ доранд талаб намоянд, ки xамъият eҳдадориҳои дахлдори онро пеш аз мeҳлат қатъ ё иxро карда, маблаuи зиёнро ба онҳо xуброн намояд.

2. Кам кардани сармояи оинномавии xамъияти **саҳомӣ** бо роҳи харидан ва пeшонидани қисми саҳмияҳо ба шарте роҳ дода мешавад, ки чунин имконият дар оинномаи xамъият пешбинӣ гардида бошад.

3. Дар натиxаи **сармояи** оинномавиро аз андозаи ҳадди ақалли дар қонун муайяншуда (қисми 1 моддаи 110) камтар кардани xамъияти **саҳомӣ** он барҳам мехeрад. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 113. Маҳдудиятҳо дар мавриди баровардани ко**uазҳои қиматнок ва пардохти дивидендҳои xамъияти саҳомӣ

1. ҳиссаи саҳмияҳои имтиёзнок дар ҳаxми умумии сармояи оинномавии xамъияти **саҳомӣ** набояд аз 25 фоиз зиёд бошад.

2. Xамъияти **саҳомӣ** пас аз пардохти пурраи сармояи оинномавӣ барои баровардани вомбарг ба маблаuи на бештар аз андозаи сармояи оинномавӣ ё андозаи таъминоти бо ин мақсад ба xамъият пешниҳодкардаи шахси сеюм баъди пурра додани маблаuи сармояи оинномавӣ ҳуқуқ дорад. Дар сурати набудани таъминот баровардани вомбарг танҳо пас аз се соли фаъолияти xамъияти **саҳомӣ** ва ба шарти то ин вақт дуруст тасдиқ кардани ду баланси солонаи xамъият мумкин аст.

3. Xамъияти **саҳомӣ** дар ҳолатҳои зерин ҳуқуқи эълон кардану пардохтани дивидендро надорад:

- то пардохти пурраи тамоми сармояи оинномавӣ;

- агар арзиши **дороиҳои** xамъияти **саҳомӣ** аз сармояи оинномавӣ ва фонди эҳтиётии он камтар бошад ё дар натиxаи пардохти дивидендҳо аз андозаи онҳо камтар гардад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

**Моддаи 114. Идоракунӣ дар** xамъияти саҳомӣ

1. Мақоми олии идораи xамъияти **саҳомӣ** маxлиси умумии саҳмдорони он мебошад.

Ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумии саҳмдорон инҳо дохил мешаванд:

а) таuйир додани оинномаи xамъият, аз xумла таuйир додани андозаи сармояи оинномавии он;

б) интихоб намудани аъзои шeрои директорон (шeрои нозирон) ва комиссияи тафтишотӣ (ревизорӣ)-и xамъият ва пеш аз мeҳлат қатъ намудани ваколати онҳо;

в) таъсис додани мақомоти иxроияи xамъият ва пеш аз мeҳлат қатъ намудани ваколати онҳо, ба шарте ки дар оинномаи xамъият ҳалли ин масъалаҳо ба салоҳияти шeрои директорон (шeрои нозирон) мансуб дониста нашуда бошад;

г) тасдиқ намудани ҳисоботи солона, балансҳои муҳосибавӣ, ҳисоби фоидаю зиёни xамъият ва тақсими фоидаю зиёни он:

д) қарор дар бораи азнавташкилдиҳӣ ё барҳамдиҳии xамъият.

Тибқи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** ба салоҳияти маxлиси умумии саҳмдорон инчунин мумкин аст ҳалли масъалаҳои дигар мансуб дониста шавад.

ҳалли масъалаҳои тибқи қонун ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумии саҳмдорон мансуб донисташударо он ба мақомоти иxроияи xамъият супурда наметавонад.

2. Дар xамъияте, ки шумораи саҳмдоронаш аз панxоҳ нафар бештар аст, шeрои директорон (шeрои нозирон) таъсис дода мешавад.

Мутобиқи қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ**, дар сурати таъсиси шeрои директорон (шeрои нозирон) дар оинномаи xамъият бояд салоҳияти мустаснои он муайян карда шавад. ҳалли масъалаҳоеро, ки тибқи оиннома ба салоҳияти мустаснои шeрои директорон (шeрои нозирон) мансуб дониста шудаанд, он ба мақомоти иxроияи xамъият супорида наметавонад.

3. Мақоми иxроияи xамъият метавонад дастxамъӣ (раёсат, маъмурият) ё инфиродӣ (директор, директори генералӣ) бошад. Вай ба фаъолияти xории xамъият роҳбарӣ карда, ба шeрои директорон (шeрои нозирон) ва маxлиси умумии xамъият ҳисобот медиҳад.

ҳалли тамоми масъалаҳое, ки салоҳияти тибқи қонун ё оинномаи xамъият муайянгардидаи дигар мақомоти идораи xамъиятро ташкил намекунанд, ба салоҳияти мақоми иxроияи xамъият мансуб аст.

Бо қарори маxлиси умумии саҳмдорон ваколатҳои мақоми иxроияи xамъият мумкин аст тибқи шартнома ба дигар ташкилоти тиxоратӣ ё соҳибкори инфиродӣ (мудир) супурда шаванд.

4. Салоҳияти мақомоти идораи xамъияти **саҳомӣ**, инчунин тартиби қабул кардани қарор ва аз номи xамъият амал кардани онҳо мутобиқи ҳамин Кодекс, қонун дар бораи xамъиятҳои **саҳомӣ** ва оинномаи xамъият муайян карда мешаванд.

5. Xамъияти саҳҳомие, ки мутобиқи ҳамин Кодекс ё қонун дар бораи xамъиятҳои саҳомӣ ба нашри ҳуxxатҳои дар қисми 2 моддаи 107 ҳамин Кодекс зикргардида барои маълумоти умум вазифадор аст, бояд барои тафтиш ва тасдиқи дурустии ҳисоботи солонаи молиявӣ ҳар сол аудитори касбиеро xалб намояд, ки бо xамъият ё иштирокчиёни он манфиатҳои моддӣ надорад.

Фаъолияти xамъияти саҳомӣ, аз xумла xамъияти саҳҳомие, ки барои нашри ҳуxxатҳои зикргардида ба маълумоти умум вазифадор нест, бо талаби саҳмдороне, ки ҳиссаи умумиашон дар сармояи оинномавӣ даҳ фоиз ё зиёда аз онро ташкил медиҳад, бояд ҳар вақт тафтиши аудиторӣ карда шавад.

Тартиби гузаронидани тафтиши аудитории xамъияти саҳомӣ тибқи қонун ва оинномаи xамъият муайян карда мешавад.

**Моддаи 115. Азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии** xамъияти саҳомӣ

1. Xамъияти саҳомӣ бо қарори маxлиси умумии саҳмдорон метавонад ихтиёран аз нав ташкил ё барҳам дода шавад.

Асосу тартиби дигари азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии xамъияти саҳомӣ бо ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар муайянкарда мешавад.

2. Xамъияти саҳомӣ метавонад ба xамъияти дорои масъулияти маҳдуд ё кооперативи **тиҷоратӣ** табдил дода шавад. (ҚҶТ аз 22.07.2013 сол №976)

8. XАМЪИЯТҳОИ ФАРЪӢ ВА ВОБАСТА

**Моддаи 116.** Xамъияти хоxагидории фаръӣ

1. Агар дигар xамъият ё ширкати хоxагидорӣ (асосӣ) бо сабаби иштироки афзалиятноки худ дар сармояи оинномавии он ё мутобиқи шартномаи байни онҳо ва ё ба тариқи дигар имконияти муайян намудани қарорҳои аз xониби чунин xамъият қабулшавандаро дошта бошад, xамъияти хоxагидории фаръӣ дониста мешавад.

2. Xамъияти фаръӣ барои қарзҳои xамъият (ширкат)-и асосӣ масъулият надорад.

Xамъият (ширкат)-и асосие, ки ҳуқуқи ба xамъияти фаръӣ, аз xумла тибқи шартнома ба он додани дастурҳои барояш ҳатмиро дорад, аз рeи аҳдҳое, ки xамъияти фаръӣ бо мақсади иxрои чунин дастурҳо анxом медиҳад, ба ин xамъият масъулияти муштарак дорад.

Дар сурати бо гуноҳи xамъият (ширкат)-и асосӣ муфлис шудани xамъияти фаръӣ, xамъият (ширкат)-и асосӣ аз рeи қарзҳои он масъулияти иловагӣ дорад.

3. Агар дар қонуни дар бораи xамъиятҳои хоxагидорӣ тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, иштирокчиён (саҳомдорон)-и xамъияти фаръӣ ҳуқуқ доранд, ки аз xамъият (ширкат)-и асосӣ xуброни зиёни бо гуноҳи он ба xамъияти фаръӣ расидаро талаб намоянд.

**Моддаи 117.** Xамъияти хоxагидории вобаста

1. Агар xамъияти дигар (бартаридошта, иштироккунанда) бештар аз 20 фоизи саҳмияҳои овоздиҳандаи xамъияти саҳомӣ ё 20 фоизи сармояи оинномавии xамъияти дорои масъулияти маҳдудро дошта бошад, xамъияти хоxагидории вобаста эътироф мешавад.

2. Xамъияти хоxагидорие, ки зиёда аз 20 фоизи саҳмияҳои овоздиҳандаи xамъияти саҳомӣ ё 20 фоизи сармояи оинномавии xамъияти дорои масъулияти маҳдудро харидааст, мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонунҳо бояд дар бораи xамъиятҳои хоxагидорӣ дар ин хусус бетаъхир маълумот нашр намояд.

3. ҳадди иштироки мутақобилаи xамъиятҳои хоxагидорӣ дар сармояи оинномавии якдигар ва миқдори овозҳое, ки яке аз чунин xамъиятҳо дар маxлиси умумии иштирокчиён ё саҳмдорони xамъияти дигар истифода карда метавонад, бо қонун муайян карда мешавад.

**§3.** **КООПЕРАТИВҳОИ ТИҶОРАТӢ**

**Моддаи 118. Мафҳуми кооперативи тиҷоратӣ**

1. Кооператив – иттиҳодияи мустақил ва ихтиёрии бо тартиби муқарраргардида бақайдгирифташуда мебошад, ки дар асоси узвияти шахсон бо мақсади қонеъ намудани талаботи муштараки иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва дигар талаботи онҳо, инчунин саъю кўшиши шахсони мазкур тавассути муттаҳидкунии молу мулк (аъзоҳаққии саҳмӣ) ва таъсиси ташкилоти ба таври демократӣ идорашавандаи молу мулки якҷоя таъсис дода мешавад.

Кооперативи тиҷоратӣ ташкилоти тиҷоратӣ буда, мутобиқи оиннома асосан ба шахсони сеюм хизмат мерасонад. Даромади софи кооперативи тиҷоратӣ метавонад дар байни аъзои он тибқи тартиби муқаррарнамудаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо» ва оинномаи кооператив тақсим карда шавад.(ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

2. Аъзои кооперативи **тиҷоратӣ** аз рeи eҳдадориҳои кооператив ба андоза ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи **Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо**» ва оинномаи кооператив масъулият доранд.

3. Номи фирмавии кооператив бояд номи он ва калимаҳои "кооперативи **тиҷоратӣ**"-ро дар бар гирифта бошад.

4. Мавқеи ҳуқуқии кооперативҳои **тиҷоратӣ** ва ҳуқуқу eҳдадориҳои аъзои онҳо мутобиқи ҳамин Кодекс ва **Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо**» муайян карда мешаванд. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 119. Таъсиси кооперативҳои** тиҷоратӣ

1. ҳуxxати таъсиси кооперативи **тиҷоратӣ** оинномаи тасдиқнамудаи маxлиси умумии аъзои он мебошад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

2. Оинномаи кооператив uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс пешбинигардида бояд инчунин шартҳои зеринро дар бар гирифта бошад: дар бораи андозаи саҳмпулии аъзои кооператив; дар бораи ҳайат ва тартиби саҳмпулиро супурдани аъзои кооператив ва масъулияти онҳо барои риоя накардани eҳдадорӣ дар мавриди супурдани саҳмпулӣ; дар бораи тартиби тақсим намудани фоида ва зиёни кооператив; дар бораи андоза ва шартҳои масъулияти аъзои он барои қарзҳои кооператив; дар бораи ҳайат ва салоҳияти мақомоти идораи кооператив ва тартиби қарор қабул кардани он, аз xумла оид ба масъалаҳое, ки доир ба онҳо қtарор якдилона ё бо аксарияти кулли овозҳо қабул карда мешавад.

3. Шумораи аъзои кооператив набояд камтар аз се нафар бошад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 120. Молу мулки кооперативи** тиҷоратӣ

1. **Молу мулке**, ки моликияти кооперативи **тиҷоратӣ** аст, мутобиқи оинномаи кооператив ба саҳмҳои аъзои он тақсим карда мешавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

Тибқи оинномаи кооператив мумкин аст муқаррар карда шавад, ки қисми муайяни молу мулки ба кооператив тааллуқдошта фондҳои тақсимнашаванда буда, онҳо барои мақсадҳои муайяннамудаи оиннома истифода мешаванд.

Қарори таъсис намудани фондҳои тақсимнашавандаро, агар дар оинномаи кооператив тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, аъзои кооператив якдилона қабул мекунанд.

   2. Узви кооператив вазифадор аст, ки дар муддати як сол аз рўзи бақайдгирии давлатии кооператив сад фоизи саҳмпулии худро супорад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

3. Кооператив барои баровардани саҳмияҳо ҳуқуқ надорад.

4. Фоидаи кооператив дар байни аъзояш мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо» ва оинномаи кооператив тақсим карда мешавад. Молу мулке, ки пас аз барҳам додани кооператив ва қонеъ гардонидани талаботи кредиторони он боқӣ мемонад, дар байни аъзои он мутаносибан бо саҳмашон тақсим карда мешавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 121. Идоракунӣ дар кооперативи** тиҷоратӣ

1. Мақоми олии идораи кооператив маxлиси умумии аъзои он мебошад.

Дар кооперативи дорои шумораи зиёда аз сад аъзо Шўрои нозирони кооператив таъсис дода мешавад, ки он фаъолияти раёсати кооперативро назорат мекунад.

**Раёсати кооператив** ба фаъолияти ҳамарeзаи кооператив роҳбарӣ карда, ба шeрои нозирон ва маxлиси умумии аъзои кооператив ҳисоботдиҳанда мебошад.

**Аъзои ш**eрои нозирон ва раёсати кооператив, танҳо аъзои кооператив буда **метавонанд**. Узви кооператив дар як вақт узви шeрои нозирон ва узви **раёсати** кооператив буда наметавонад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

2. Салоҳияти мақомоти идораи кооператив ва тартиби қарор қабул кардани онҳо тибқи қонун ва оинномаи кооператив муайян карда мешаванд.

3. Ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумии аъзои кооператив инҳо дохил мешаванд:

а) қабул ва таuйир додани оинномаи кооператив;

б) таъсис додани шeрои нозирон ва қатъ гардонидани ваколати аъзои он, инчунин таъсис додан ва қатъ намудани ваколати мақомоти иxроияи кооператив, ба шарте ки ин ҳуқуқ мутобиқи оинномаи кооператив ба шeрои нозирони он дода нашуда бошад;

в) қабул ва хориx кардани аъзои кооператив;

г) тасдиқ намудани ҳисоботи солонаю балансҳои бухгалтерии кооператив ва тақсим кардани фоидаю зиёни он;

д) қабул кардани қарори азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии кооператив.

Тибқи **Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо»** ва оинномаи кооператив ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумӣ мумкин аст инчунин ҳалли масъалаҳои дигар низ мансуб дониста шавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

ҳалли масъалаҳои марбут ба салоҳияти мустаснои маxлиси умумӣ ё шeрои нозирони кооперативро онҳо ба мақомоти иxроияи кооператив супурда наметавонанд.

4. Узви кооператив ҳангоми қарор қабул кардани маxлиси умумӣ як овоз дорад.

**Моддаи 122. Қатъ гардидани узвият дар кооперативи** тиҷоратӣ **ва гузоштани аъзоҳаққӣ**

1. Узви кооператив ҳуқуқ дорад бо салоҳдиди худ аз ҳайати кооператив барояд. Дар ин сурат ба e бояд арзиши саҳм пардохта ё мутобиқи саҳми e молу мулк дода шавад, инчунин маблаuҳои дигари дар оинномаи кооператив пешбинигардида пардохта шаванд.

Саҳм ва молу мулки дигари узви кооперативи хориxшаванда пас аз анxоми соли молиявӣ ва тасдиқи баланси муҳосибавии кооператив дода мешавад.

2. Дар сурати eҳдадориҳои тибқи оиннома ба зиммааш гузошташударо иxро накардан ё ба таври бояду шояд иxро накардани узви кооператив, инчунин дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун ва оинномаи кооператив, бо қарори маxлиси умумӣ аз кооператив хориx карда мешавад.

Узви кооперативи **тиҷоратӣ** бо сабаби узви кооперативи шабеҳ буданаш метавонад бо қарори маxлиси умумӣ аз кооператив хориx карда шавад.

Узви кооперативи аз ҳайати он хориxшуда мутобиқи қисми 1 ҳамин модда ба гирифтани саҳм, пардохтҳои дигари дар оинномаи кооператив пешбинигардида ҳуқуқ дорад.

3. Узви кооператив, узви собиқ ё вориси узви фавтидаи кооператив метавонанд саҳми худро танҳо ба узви амалкунанда ё ояндаи кооператив гузашт кунанд, ба шарте ки чунин гузашткунӣ ба фоидаи кооператив бошад. Тартиби гузашт кардани саҳм тибқи оинномаи кооператив муқаррар мегардад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

4. Агар дар оинномаи кооператив тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, дар сурати вафот ёфтани узви кооперативи **тиҷоратӣ** ворисони e метавонанд ба узвияти кооператив қабул карда шаванд. Дар акси ҳол кооператив ба ворисон арзиши саҳми узви фавтидаи кооперативро медиҳад.

5. Рeёнидани маблаu аз ҳисоби саҳми узви кооперативи **тиҷоратӣ** аз рeи қарзи шахсии e мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ва оинномаи кооператив, танҳо дар сурати нокифоя будани молу мулки дигари e барои пардохти чунин қарз роҳ дода мешавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 123. Азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии кооперативҳои** тиҷоратӣ

1. Кооперативи **тиҷоратӣ** мумкин аст бо қарори маxлиси умумии аъзои он ихтиёран аз нав ташкил ё барҳам дода шавад.

Асосҳои дигар ва тартиби азнавташкилдиҳӣ ва барҳамдиҳии кооператив бо ҳамин Кодекс ва дигар қонунҳо муайян карда мешаванд.

2. Кооперативи **тиҷоратӣ** бо қарори якдилонаи аъзояш метавонад ба ширкат ё xамъияти хоxагидорӣ табдил дода шавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**§ 4.** **КОРХОНАҲОИ ДАВЛАТӢ**

**Моддаи 124. Муқаррароти асосӣ дар бораи корхонаҳои давлатӣ**

1. Корхонаҳои давлатӣ дар намудҳои корхонаи воҳиди давлатӣ бо ҳуқуқи идораи оперативӣ вуҷуд дошта метавонанд.

**2. Молу мулки корхонаҳои давлатӣ тақсимнашаванда буда, ба саҳмҳо (ҳиссаҳо), аз** xумла байни кормандони корхона тақсим карда намешаванд.

**3. Номи фирмавии корхонаи давлатӣ бояд ишора ба соҳибмулки онро дошта бошад.**

**4. Мақомоти корхонаи давлатӣ инҳо мебошанд:**

**- мақоми болоӣ – муассис;**

**- мақоми идоракунӣ – шўрои нозирони корхонаи давлатӣ;**

**- мақоми иҷроия – роҳбари корхонаи давлатӣ. (ҚҶТ аз 02.01.2020с.№1656)**

5. Корхонаи давлатӣ бо қарори мақомоти ваколатдори давлатӣ таъсис, аз нав ташкил ва барҳам дода мешавад.

6. Ҳолати ҳуқуқии корхонаи давлатӣ бо Кодекси мазкур ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи корхонаҳои давлатӣ» муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 125. Корхонаи воҳиди давлатии ба ҳуқуқи пешбурди хо**xагидорӣ асосёфта

1. Корхонаи воҳиди давлатӣ ташкилоти тиҷоратиест, ки ҳуқуқи ба молумулки вобастакардаи молик соҳиб шуданро надорад.

2. Корхонаи воҳид бо қарори **мақомоти** давлатии ваколатдор таъсис дода мешавад.

3. ҳуxxати таъсиси корхонаи воҳид оинномаи аз xониби **мақомоти** давлатии ваколатдор тасдиқгардидаи он мебошад.

4. Андозаи фонди оинномавии корхонаи воҳид набояд аз маблаuи муайяннамудаи қонун камтар бошад.

   5. Фонди оинномавии корхонаи воҳид бояд аз ҷониби молик дар муддати як сол аз рўзи бақайдгирии давлатии он пурра пардохта шавад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

6. Агар баъди анxоми соли молиявӣ арзиши **дороиҳои** софи корхонаи воҳид аз андозаи фонди оинномавии дар оинномаи корхона пешбинигардида камтар шавад, мақоме, ки ваколати таъсис додани чунин корхонаҳоро дорад, вазифадор аст, ки мувофиқи тартиби муқарраргардида фонди оинномавиро кам кунад. Агар арзиши **дороиҳои** соф аз андозаи дар қонун муайянгардида (қисми 3 ҳамин модда) камтар гардад, корхона метавонад бо қарори суд барҳам дода шавад. **(Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)**

7. Дар сурати қабул намудани қарори кам кардани фонди оинномавӣ корхона вазифадор аст, ки дар ин хусус кредиторони худро хаттӣ огоҳ созад.

Кредитори корхона метавонад қатъ ё иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадориҳоеро, ки ин корхона аз рeи онҳо қарздор мебошад, инчунин xуброни зиёнро талаб намояд.

8. Корхонаи воҳиди давлатӣ аз рўи ўҳдадориҳояш ба тамоми молу мулкаш ҷавобгар буда, аз рўи ўҳдадориҳои молумулкии молкаш ҷавобгар намебошад. Соҳибмулк аз рўи ўҳдадориҳои корхонаи воҳиди давлатӣ ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 3 моддаи 57 Кодекси мазку рва дигар санади қонунгузорӣ ҷавобгар намебошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 126. Корхонаи фаръии корхонаи воҳиди давлатӣ**

1. Корхонаи воҳиди давлатӣ метавонад бо розигии соҳиби молу мулк ба сифати шахси ҳуқуқи корхонаи дигари воҳид (корхонаи фаръи)-ро бо тартиби муқаррарнамуда бо роҳи ба ҳуқуқи пешбурди хоҷагӣ ба он додани молу мулки худ таъсис диҳад.

**2. Муассис оинномаи корхонаи фаръиро тасдиқ ва роҳбари онро таъин менамояд.**

         3. Корхонаи воҳиди давлатӣ ба истиснои ҳолатҳои дар қисми 3 моддаи 57 ҳамин Кодекс пешбинишуда аз рўи ўҳдадориҳои корхонаи фаръӣ масъулият надорад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 127. Корхонаи махсуси (казонии) давлатие, ки ба ҳуқуқи идораи оперативӣ асос ёфтааст**

1. ҳамон **корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ** мебошад, ки **молу мулки** давлатиро бо ҳуқуқи идораи оперативӣ дар ихтиёр дорад.

2. Корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ бо қарори ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ё **мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ** таъсис дода мешавад.

3. ҳуxxати таъсиси корхона оинномаи он мебошад, ки аз xониби муассис тасдиқ мегардад.

4. Номи фирмавии корхонаи ба ҳуқуқи идораи оперативӣ асосёфта бояд ишора ба он дошта бошад, ки **корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ** аст.

5. Фаъолияти хоxагии **корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ** бо мақсаду вазифаҳои дар оиннома сабтгардида муайян карда мешавад.

6. Ҷумҳурии Тоҷикистон ё воҳиди марзию маъмурӣ аз рeи eҳдадориҳои **корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ** масъулияти иловагӣ доранд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**§5.** **ТАШКИЛОТҳОИ** UАЙРИТИXОРАТӢ

Моддаи 128. Кооперативи ѓайритиҷоратӣ

1. Кооперативи ѓайритиҷоратӣ ташкилоти ѓайритиҷоратӣ буда, мутобиқи оинномаи кооператив асосан ба аъзои худ хизмат мерасонад. Даромади софи кооперативи ѓайритиҷоратӣ, ки дар натиҷаи хизматрасониҳо ба шахсони сеюм ба даст оварда шудааст, дар байни аъзои он тақсим карда намешавад ва ин даромад ҷиҳати рушди минбаъдаи он сарф карда мешавад. Дар сурати асосан ба шахсони сеюм хизмат расондани кооперативи ѓайритиҷоратӣ, он бояд ба кооперативи тиҷоратӣ табдил дода шавад.

2. Оинномаи кооперативи ѓайритиҷоратӣ ба uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида, инчунин бояд шартҳоро дар бораи андозаи аъзоҳаққии аъзои кооператив; дар бораи таркиб ва тартиби супурдани аъзоҳаққӣ аз xониби аъзои кооператив ва масъулияти онҳо барои вайрон кардани eҳдадорӣ дар мавриди супурдани аъзоҳаққӣ; дар бораи ҳайату салоҳияти мақомоти идораи кооператив ва тартиби қарор қабул кардани онҳо, аз xумла доир ба масъалаҳое, ки аз рeи онҳо қарор якдилона ё бо аксарияти кулли овозҳо қабул карда мешавад; дар бораи тартиби xуброни зиёни ба кооператив расонидашуда аз xониби аъзои кооператив, дар бар гирад.

3. Номи кооперативи ѓайритиҷоратӣ бояд ишора ба мақсади асосии фаъолияти он, инчунин калимаи "кооператив" - ро дар бар гирифта бошад.

4. Вазъи ҳуқуқии кооперативҳо, ҳуқуқу ўҳдадориҳои аъзои онҳо бо Кодекси мазкур ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооперативҳо» ба танзим дароварда мешаванд. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 128¹. Кооператсияи матлубот**

1. Иттиҳоди ихтиёрии шаҳрвандон дар асоси узвият бо мақсади қонеъ гардонидани талаботи моддии саҳмдорон бо роҳи муттаҳид сохтани аъзоҳаққии онҳо кооператсияи матлубот эътироф карда мешавад.

2. Асосҳои ҳуқуқии ташкили фаъолият, вазъи ҳуқуқии кооператсияи матлубот ва ҳуқуқу ўҳдадориҳои саҳмдорон мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооператсияи матлубот дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» муқаррар карда мешаванд. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 129. Иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ**

         1. Иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ ташкилотҳое эътироф карда мешаванд, ки дар онҳо шаҳрвандон мувофиқи тартиботи муқарраргардида дар асоси умумияти манфиатҳояшон барои қонеъ гардонидани талаботҳои маънавӣ ё дигари ѓайримоддӣ ихтиёран муттаҳид гардидаанд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ** ташкилотҳои uайритиxоратӣ мебошанд. Онҳо танҳо барои ноил шудан ба мақсадҳое, ки баҳри онҳо таъсис гардидаанд, ҳуқуқ доранд ба фаъолияти истеҳсолӣ ва фаъолияти дигари соҳибкории ба ин мақсадҳо мувофиқро анxом диҳанд.

2. Иштирокчиёни (аъзои) и**ттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ** ҳуқуқашонро ба **молу мулке**, ки ба моликияти **ин иттиҳодияҳо, ташкилотҳо** гузаронидаанд, инчунин ба аъзоҳаққӣ нигоҳ намедоранд. Онҳо аз рeи eҳдадориҳои **иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои диние**, ки дар онҳо ба сифати узвият иштирок менамоянд, масъулият надоранд, **иттиҳодияҳои, ташкилотҳои мазкур** бошанд, аз рeи eҳдадориҳои аъзои худ масъул намебошанд.

3. Хусусиятҳои мавқеи ҳуқуқии **иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои динӣ** ҳамчун иштирокчиёни муносибатҳои бо ҳамин Кодекс танзимшаванда тибқи қонун муайян карда мешаванд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

**Моддаи 130. Фондҳои** xамъиятӣ

1. Фонди xамъиятӣ ташкилоти uайритиxоратии узвиятнадоштае эътироф карда мешавад, ки аз xониби шаҳрвандон ё шахси ҳуқуқӣ дар асоси пардохтҳои ихтиёрии **молу мулки** таъсисгардида, мақсадҳои хайрия, иxтимоӣ, фарҳангӣ, таълимӣ ё мақсадҳои дигари умумии муфидро пеш гирифтааст.

**Молу мулке**, ки муассисони фонд ба он супурдаанд, моликияти фонд мебошад. Муассисон аз рeи eҳдадориҳои фонди таъсисдодаашон масъулият надоранд, фонд бошад,аз рeи eҳдадориҳои муассисони худ масъул нест.

2. Фонди xамъиятӣ молу мулкро барои мақсадҳое, ки дар оинномааш муайян гардидаанд, истифода менамояд. Фонд ҳуқуқ дорад, xиҳати ноил шудан ба мақсадҳои умумии муфиде, ки фонд барои он таъсис гардидааст, ба фаъолияти соҳибкории ба ин мақсадҳо муносиб машuул шавад. Барои ба амал баровардани фаъолияти соҳибкорӣ фондҳо ҳуқуқ доранд, xамъиятҳои хоxагидорӣ таъсис диҳанд ё дар онҳо иштирок намоянд.

Фонд вазифадор аст, ки ҳар сол дар хусуси истифодаи молу мулкаш ҳисоботро ба табъ расонад.

3. Тартиби идораи фонди xамъиятӣ ва тартиби ташкили мақомоти он тибқи оинномаи аз xониби муассисон тасдиқгардида муайян карда мешавад.

4. Дар оинномаи фонди xамъиятӣ uайр аз маълумоти дар қисми 2, моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида бояд маълумоти зерин дарx гардида бошад: номи фонд, ки калимаи "фонд"-ро дар бар гирифтааст; маълумот дар бораи мақсади фонд; маълумот дар бораи мақомоти фонд, аз xумла дар бораи шeрои парасторон, ки ба фаъолияти фонд назорат мекунанд; тартиби таъин намудани мансабдорони фонд ва аз вазифа озод кардани онҳо; маҳалли xойгиршавии фонд; тақдири молу мулки фонд дар сурати барҳам дода шудани он .

**Моддаи 131. Та**uйир додани оиннома ва барҳам додани фонди xамъиятӣ

1. Оинномаи фонди xамъиятӣ метавонад аз xониби мақомоти фонд таuйир дода шавад, ба шарте ки дар оиннома бо ҳамин тартиб таuйир додани он пешбинӣ гардида бошад.

Агар бетаuйир мондани оиннома боиси оқибатҳое гардад, ки ҳангоми таъсиси фонд онҳоро пешбинӣ намудан uайриимкон буда, имконияти таuйир додани он дар оиннома пешбинӣ нашуда бошад ё шахси ваколатдор онро таuйир надиҳанд, суд ҳуқуқ дорад, ки тибқи аризаи мақомоти фонд, шeрои парасторон ё мақоми дигари дорои ваколати назорати фаъолияти фонд ба он таuйирот ворид намояд.

2. Қарори барҳам додани фонди xамъиятиро танҳо суд дар асоси аризаи шахси манфиатдор қабул карда метавонад.

Фонд дар ҳолатҳои зерин метавонад барҳам дода шавад:

-агар молу мулки фонд барои татбиқи ҳадафҳояш нокифоя буда, имконияти ба даст овардани молу мулки зарурӣ татбиқношуданӣ бошад;

-агар ноил шудан ба мақсадҳои фонд номумкин ва таuйир додани мақсадҳои фонд uайриимкон бошад;

-дар сурати аз мақсади дар оиннома пешбинигардида дур шудани фаъолияти фонд;

-дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун.

3. Дар сурати барҳам додан фонди xамъиятӣ молу мулки пас аз қонеъгардонии талаботи кредиторон боқимондаи он ба шахси дар оинномаи фонд зикргардида дода мешавад.

**Моддаи 132. Муассисаҳо**

1. Ташкилоте, ки молик барои амалӣ гардонидани вазифаҳои идоракунӣ, иxтимоию фарҳангӣ ва ё вазифаҳои дигари дорои хусусияти uайритиxоратӣ таъсис дода, онро пурра ё қисман маблаuгузорӣ мекунад, муассиса дониста мешавад.

ҳуқуқи муассиса ба молу мулки ба вай вобасташуда ва харидаи он мутобиқи моддаҳои 313 ва **315** ҳамин Кодекс муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Муассиса аз рeи eҳдадориҳои худ бо маблаuи пулии дар ихтиёраш буда масъулият дорад. Дар сурати нокифоя будани ин маблаu молики молу мулки дахлдор аз рeи eҳдадориҳои он масъулияти иловагӣ дорад.

3. Хусусияҳои мавқеи ҳуқуқии намудҳои алоҳидаи муассисаҳои давлатӣ ё муассисаҳои дигар тибқи қонун муайян карда мешаванд.

**Моддаи 133. Иттиҳодияҳои шахсони ҳуқуқӣ (ассотсиатсияҳо ва иттифоқҳо)**

1. Ташкилотҳои тиxоратӣ бо мақсади ҳамоҳангсозии фаъолияти соҳибкориашон, инчунин намояндагӣ ва ҳифзи манфиатҳои умумии молу мулкӣ метавонанд тибқи шартномаи байни худ иттиҳодияҳоро дар шакли ассотсиатсияҳо (иттифоқҳо) таъсис диҳанд, ки онҳо ташкилотҳои uайритиxоратӣ мебошанд.

Агар бо қарори иштирокчиён ба зимаи ассотсиатсия (иттифоқ) фаъолияти соҳибкорӣ гузошта шавад, чунин ассотсиатсия (иттифоқ) бояд бо тартиби пешбининамудаи ҳамин Кодекс ба xамъият ё ширкати хоxагидорӣ табдил дода шавад. Барои татбиқи фаъолияти соҳибкорӣ ассотсиатсияҳо (иттифоқҳо) ҳуқуқ доранд, ки xамъиятҳои хоxагидорӣ таъсис диҳанд ё дар онҳо иштирок намоянд.

2. **Иттиҳодияҳои** xамъиятӣ ва ташкилотҳои дигари uайритиxоратӣ, аз xумла муассисаҳо, метавонанд ихтиёран дар ассотсиатсияҳои (иттифоқҳои) ин ташкилотҳо муттаҳид шаванд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Ассотсиатсияи ташкилотҳои uайритиxоратӣ ташкилоти uайритиxоратӣ мебошад.

3. Ассотсиатсия шахси ҳуқуқӣ мебошад.

Аъзои ассотсиатсия мустақилияти худ ва ҳуқуқи шахси ҳуқуқиро нигоҳ медоранд.

4. Ассотсиатсия аз рeи eҳдадориҳои аъзои худ масъулият надорад.

Аъзои ассотсиатсия аз рeи eҳдадориҳои он ба андоза ва мувофиқи тартиби дар ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия пешбинигардида масъулияти иловагӣ доранд.

5. Номи ассотсиатсия бояд ишора ба мақсади асосии фаъолияти он ва мақсади асосии фаъолияти аъзои онро бо иловаи калимаҳои "ассотсиатсия" ё "иттифоқ" дар бар гирифта бошад.

Аъзои ассотсиатсия мустақилияти худ ва ҳуқуқи шахси ҳуқуқиро нигоҳ медоранд.

4. Ассотсиатсия аз рeи eҳдадориҳои аъзои худ масъулият надорад.

Аъзои ассотсиатсия аз рeи eҳдадориҳои он ба андоза ва мувофиқи тартиби дар ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия пешбинигардида масъулияти иловагӣ доранд.

5. Номи фирмавии ассотсиатсия бояд ишора ба мақсади асосии фаъолияти он ва мақсади асосии фаъолияти аъзои онро бо иловаи калимаҳои "ассотсиатсия" ё "иттифоқ" дар бар гирифта бошад.

**Моддаи 134. ҳу**xxатҳои таъсиси ассотсиатсия (иттифоқ)

1. ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия (иттифоқ) шартномаи таъсиси аз xониби аъзоёни он имзогардида ва оинномаи тасдиқнамудаи онҳо мебошанд.

2. Дар ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия uайр аз маълумоти дар қисми 2 моддаи 53 ҳамин Кодекс зикргардида бояд шартҳои зерин дарx гардида бошанд: дар бораи ҳайат ва салоҳияти мақомоти идораи ассотсиатсия ва тартиби қарор қабул кардани онҳо, аз xумла доир ба масъалаҳое, ки қарор аз рeи онҳо якдилона ё бо аксарияти кулли овози аъзои ассотсиатсия қабул карда мешавад ва дар бораи тақсими **молу мулке**, ки пас аз барҳам додани ассотсиатсия боқӣ мондааст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 135. ҳуқуқу** eҳдадориҳои аъзои ассотсиатсия (иттифоқ)

1. Аъзои ассотсиатсия (иттифоқ) ҳуқуқ доранд, ки аз хизматҳои он ба таври ройгон истифода намоянд, ба шарте ки дар ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад ва аз хусусияти хизматрасонӣ барнаояд.

2. Узви **ассотсиатсия (иттифоқ)** ҳақ дорад, ки пас аз хотимаи соли молиявӣ бо салоҳдиди хеш аз ҳайати **ассотсиатсия (иттифоқ)** барояд. Дар ин сурат e аз рeи eҳдадориҳои ассотсиатсия дар давоми ду соли пас аз хориx шуданаш мутаносибан ба аъзоҳаққии худ масъулияти иловагӣ бар дeш дорад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Узви ассотсиатсия дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби дар ҳуxxатҳои таъсиси ассотсиатсия муқарраргардида мумкин аст бо қарори иштирокчиёни боқимонда аз он хориx карда шавад. Дар мавриди аъзоҳаққии молу мулкӣ ва масъулияти узви хориxшудаи ассотсиатсия қоидаҳои марбут ба баромадан аз ҳайати ассотсиатсия истифода мешаванд.

3. **Бо ризоияти узви** ассотсиатсия ба он метавонад узви нав шомил шавад. Ба ассотсиатсия (иттифоқ) шомил шудани иштирокчии нав мумкин аст вобаста ба масъулияти иловагии доштаи он оид ба eҳдадориҳои ассотсиатсия (иттифоқ), ки то шомилшавии e ба миён омадааст, сурат гирад.

**БОБИ 5.**

ИШТИРОКИ XУМҳУРИИ ТОXИКИСТОН ВА ВОҳИДИ МАРЗИЮ МАЪМУРӢ

ДАР МУНОСИБАТҳОИ ТАНЗИМШАВАНДАИ ГРАЖДАНӢ

**Моддаи 136. Иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои ҳуқуқии гражданӣ**

1. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои бо қонунҳои гражданӣ танзимшаванда бо иштирокчиёни дигари ин муносибатҳо дар асоси баробар иштирок менамояд.

2. **Мақомоти ҳокимияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон** дар доираи салоҳияти худ, ки бо санади қонунӣ, низомномаҳо ва ё санади дигари муайянкунандаи **ҳолати ҳуқуқии** ин мақомот муқаррар гардидааст, метавонанд аз номи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо молу мулки худ дорои ҳуқуқу eҳдадориҳои молу мулкӣ ва шахсии uайри молу мулкиро ба даст оварда, татбиқ намоянд ва дар суд баромад кунанд.

Дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонун бо супориши махсуси Ҷумҳурии Тоҷикистон аз номи он дигар мақомоти давлатӣ, шахси ҳуқуқӣ ва шаҳрвандон амал карда метавонанд.

3. Баҳсҳои **ҳуқуқии гражданӣ** бо иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз xониби судҳо ҳал карда мешаванд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 137. Иштироки воҳиди марзию маъмурӣ дар муносибатҳои шаҳрвандию ҳуқуқӣ**

1. Воҳиди марзию маъмурӣ дар муносибатҳои бо қонунҳои гражданӣ танзимшаванда бо иштирокчиёни ин муносибатҳо баробар иштирок менамояд.

2. **Мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ** дар доираи салоҳияти худ, ки бо санади қонунӣ, низомномаҳо ё санади дигари муайянкунандаи **ҳолати ҳуқуқии** ин мақомот муқаррар гардидаанд, метавонанд аз номи воҳидҳои марзию маъмурӣ бо амали худ дорои ҳуқуқу eҳдадориҳои молу мулкӣ ва шахсии uайри молу мулкиро ба даст оварда, дар суд баромад кунанд.

Дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонун мақомоти давлатии маҳаллӣ, шахси ҳуқуқӣ ва шаҳрвандон метавонанд бо супориши махсус аз номи воҳиди марзию маъмурӣ амал кунанд.

3. Дар ҳолатҳои муайяннамудаи қонун воҳидҳои марзию маъмурӣ дар муносибатҳои ҳуқуқии гражданӣ метавонанд аз номи давлат амал намоянд.

4. Агар дар қонунҳо тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, муқаррароти ҳамин Кодекс дар хусуси иштироки мутақобилаи давлат ва мақомоти он дар муносибатҳои бо қонунҳои гражданӣ танзимшаванда ба воҳиди марзию маъмурӣ ва мақомоти он дахл доранд.

5. Баҳсҳои **ҳуқуқии гражданӣ** бо иштироки воҳиди марзию маъмурӣ аз xониби судҳо ҳал карда мешаванд.

**Моддаи 138. Масъулият аз р**eи eҳдадориҳои давлат, воҳиди марзию маъмурӣ

1. Давлат ё воҳиди марзию маъмурӣ аз рeи eҳдадориҳои худ бо молу мулки дар асоси ҳуқуқи моликияти ба онҳо тааллуқдошта, uайр аз **молу мулке**, ки ба шахси ҳуқуқии таъсисдодаи онҳо бо ҳуқуқи ихтиёрдории хоxагӣ ё идораи оперативӣ вобаста карда шудааст, масъулият доранд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Шахси ҳуқуқие, ки аз xониби давлат ё воҳиди марзию маъмурӣ таъсис дода шудааст, аз рeи eҳдадориҳои онҳо масъулият надорад.

3. Давлат, воҳиди марзию маъмурӣ, uайр аз ҳxолатҳои пешбининамудаи қонун, аз рeи ҳҳдадориҳои шахси ҳуқуқии аз xониби онҳо таъсисгардида масъулият надоранд.

4. Давлат аз рeи eҳдадориҳои воҳиди марзию маъмурӣ масъулият надорад.

5. Воҳидҳои марзию маъмурӣ аз рeи eҳдадориҳои якдигар, инчунин аз рeи ҳҳдадориҳои давлат масъулият надоранд.

6. Қоидаҳои қисмҳои 2-5 ҳамин модда ба ҳолатҳое, ки давлат дар асоси шартномаи имзокардааш аз рeи eҳдадориҳои воҳиди марзию маъмурӣ ё шахси ҳуқуқӣ замонат (кафолат) додааст ё субъектҳои мазкур аз рeи eҳдадориҳои давлат замонат (кафолат) додаанд, дахл надоранд.

Моддаи 139. Хусусиятҳои масъулияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои бо қонуҳҳои гражданӣ танзимшаванда бо иштироки шахси ҳуқуқӣ, шаҳрвандон ва давлатҳои хориxӣ

Хусусиятҳои масъулияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои бо қонунҳои гражданӣ танзимшаванда бо иштироки шахси ҳуқуқӣ, шаҳрвандон ва давлатҳои хориxӣ мутобиқи қонун дар бораи масунияти (иммунитети) давлат ва моликияти он муайян карда мешаванд.

**БОБИ 6**

**ОБЪЕКТҳОИ ҳУҚУҚИ ГРАЖДАНӢ**

**§1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ**

**Моддаи 140. Намудҳои объектҳои ҳуқуқи гражданӣ**

1. Объектҳои ҳуқуқи гражданӣ метавонанд неъматҳо ва ҳуқуқи молу мулкӣ ва шахсии uайри молу мулкӣ бошанд.

2. Ба неъмату ҳуқуқи молу мулкӣ (молу мулк) инҳо дохил мешаванд: чизу чора, пул, аз xумла асъори хориxӣ, коuазҳои қиматнок, кору хизматҳо, **иттилоот, амал,** **натиҷаи фаъолияти зеҳнӣ**, номи фирма, тамuаи мол ва воситаҳои дигари фардикунонии маҳсулот, ҳуқуқи молу мулкӣ ва молу мулки дигар. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

3. Ба неъмату ҳуқуқи шахсии uайримолу мулкӣ инҳо дохил мешаванд: ҳаёт, саломатӣ, эътибори шахс, шаъну шараф, номи нек, шeҳрати касбӣ, дахлнопазирии ҳаёти шахсӣ, сирри шахсӣ ваоилавӣ, ҳуқуқи доштани ном, ҳуқуқи муаллифӣ, ҳуқуқи дахлнопазирии асар ва неъмату ҳуқуқҳои дигари uайримоддӣ.

**Моддаи 141. Қобилияти гардиши объектҳои ҳуқуқи гражданӣ**

1. Объектҳои ҳуқуқи гражданӣ, агар онҳо аз аҳдҳо бароварда нашуда бошанд ё муомилоташон маҳдуд нашуда бошад, метавонанд бо тартиби универсалии воросати ҳуқуқ ё ба тариқи дигар бегона карда шаванд ё аз як шахс ба шахси дигар гузаранд.

2. Намудҳои молу мулки ҳуқуқи граждание, ки дар муомилот будани онҳо роҳ дода намешавад (объектҳои аз муомилот баромада), бояд бевосита дар қонун ишора карда шаванд.

Намудҳои объектҳои ҳуқуқи граждание, ки танҳо ба иштирокчиёни муайяни муомилот тааллуқ дошта метавонанд ё дар муомилот қарор доштани онҳо танҳо бо иxозати махсус имконпазир аст (объектҳое, ки қобилияти муомилоташон маҳдуд аст), мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун муайян карда мешаванд.

        3. Неъмат ва ҳуқуқҳои шахсии ѓайри молу мулкиро бегона намудан ва бо тарзҳои дигар додан мумкин нест, ба истиснои ҳолатҳое, ки санадҳои қонунгузорӣ муқаррар намудааст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**§ 2. АШЁ**

**Моддаи 142. Ашёи** uайриманқул ва манқула

1. Ба ашёи uайриманқул (молу мулки uайриманқул) инҳо дохил мешаванд: **бино (истиқоматӣ ва ѓайриистиқоматӣ), иншоот ва объектҳои сохтмонии нотамом**, ниҳолҳои бисёрсола ва молу мулки дигаре, ки бо замин алоқамандии мустаҳкам доранд, яъне объектҳое, ки интиқолашон бидуни расонидани зиёни **воқеии** беҳисоб ба таъиноташон имконнопазир аст.

2. Ба молу мулки uайриманқул инчунин киштиҳои ҳавоӣ ва баҳрӣ, киштиҳои дар дохили кишвар шинокунанда, объектҳои кайҳон, ки мувофиқи санадҳои қонунгузорӣ ашёи дигарро низ ба xумлаи молу мулки uайриманқул нисбат додан мумкин аст, дохил мешаванд, ки бояд ба қайди давлатӣ гирифта шаванд.

3.Ашёе, ки ба молу мулки uайриманқул дохил намешавад, аз xумла пул ва коuазҳои қиматнок, манқула дониста мешавад. Бақайдгирии ҳуқуқ ба ашёи манқул uайр аз ҳолатҳои дар қонун зикргардида зарур нест. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 143. Ба қайдгирии давлатии ашёи** uайриманқул

1. ҳуқуқи моликияту ҳуқуқи дигари молу мулкӣ ва ашёи дигари uайриманкул, маҳдуд кардани ин ҳуқуқ, ба миён омадан, гузаштан ва қатъ гардидани онҳо бояд аз xониби **мақомоти махсуси ваколатдори давлатӣ, ки аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда мешавад,** дар феҳрасти ягонаи давлатӣ ба қайди давлатӣ гирифта шаванд. ҳуқуқҳои зерин бояд ба қайд гирифта шаванд: ҳуқуқи моликият, ҳуқуқи ихтиёрдории хоxагӣ, ҳуқуқи идораи оперативӣ, ҳуқуқи соҳибияти якумраи меросӣ, ҳуқуқи истифодаи доимӣ, байъи xоиз (ипотека), сервитутҳо, инчунин ҳуқуқҳои дигар дар ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар. **(Қ ҶТ аз 11.03.2010с, №601)**

2. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, дар баробари ба қайдгирии давлатӣ мумкин аст намудҳои алоҳидаи ашёи uайриманқул махсус ба қайд ё ба ҳисоб гирифта шавад.

3. Мақоме, ки ҳуқуқи ашёи uайриманқул ва аҳдҳои вобаста ба онро ба қайди давлатӣ мегирад, вазифадор аст бо дархости шахси ҳуқуқдор бо роҳи додани ҳуxxат дар бораи ҳуқуқ ё аҳдҳои ба қайд гирифташуда ё имзо гузоштан дар ҳуxxате, ки xиҳати ба қайдгирӣ пешкаш гардидааст, амали ба қайдгириро тасдиқ намояд.

4.Мақоме, ки ҳуқуқ ба молу мулки uайриманқул ё аҳдҳоро ба амал баровардааст, вазифадор аст, ки ба ҳар шахс дар бораи ба қайдгирӣ ва ҳуқуқи ба қайд гирифташуда маълумот диҳад.

Маълумот, сарфи назар аз маҳалли ба қайдгирӣ, дар ҳар мақоми ба қайдгирандаи молу мулки uайриманқул дода мешавад.

5. Дар сурати ба қайди давлатӣ нагирифтани ҳуқуқ ба молу мулки uайриманқул ё аҳдҳо бо он ё аз ба қайдгирӣ саркашӣ кардани мақоми марбута ба суд шикоят кардан мумкин аст.

6. Тартиби ба қайдгирии давлатӣ ва асосҳои рад кардани он мутобиқи ҳамин Кодекс ва қонун дар бораи ба қайдгирии ҳуқуқ ба молу мулки uайриманқул ва аҳдҳо ба он муқаррар карда мешавад.

**Моддаи 144. Корхона**

1. Корхона ҳамчун объекти ҳуқуқ комплекси молу мулкие эътироф карда мешавад, ки барои татбиқи фаъолияти соҳибкорӣ истифода мегардад.

2. Корхона дар маxмeъ ё як қисми он метавонад объекти хариду фурeш, гарав, иxора ва аҳдҳои дигари марбут ба муқаррар намудан, таuйир додан ё қатъ кардани ҳуқуқи молу мулкӣ бошад.

Ба ҳайати корхона ҳамчун комплекси молу мулкӣ, агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, тамоми намудҳои молу мулки барои фаъолияти он пешбинигардида, аз xумла ҳуқуқи истифодаи қитъаи замин, бино, иншоот, таxҳизот, асбобу анxом, ашёи хом, маҳсулот, ҳуқуқи талаб, қарз, инчунин ҳуқуқ ба аломатҳои фардикунанда, маҳсулоти он, кору хизмат (номи фирмавӣ, тамuаи мол, тамuаи хизматрасонӣ) ва ҳуқуқи мустаснои дигар дохил мешаванд.

**Моддаи 145. Ашёи тақсимшаванда**

1. **Ашё** метавонад тақсимшаванда ва тақсимнашаванда бошад. Ашёи тақсимшаванда молу мулкест, ки қисмҳои он дар натиxаи тақсимкунӣ таъиноти (функцияи) худро аз даст намедиҳанд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 146. Ашёи тақсимнашаванда**

**Ашёе**, ки тақсимоти он одатан бидуни таuйир додани таъиноташ имконнопазир аст, тақсимнашаванда дониста мешавад.

Хусусиятҳои xудо кардани ҳисса дар ҳуқуқи моликият ба ашёи тақсимнашаванда тибқи қонун муайян карда мешавад.

**Моддаи 147. Ашёи мураккаб**

Агар ашёи ҳархела чизи томи ба мақсади умумӣ истифодашавандаро ташкил намоянд, онҳо ҳамчун як чиз (ашёи мураккаб) арзёбӣ мешаванд.

Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, амали аҳдҳо дар мавриди ашёи мураккаб ба ҳамаи қисмҳои таркибии он дахл дорад.

**Моддаи 148. Ашёи асосӣ ва мансубият**

Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, тақдири ашёе, ки барои хизматрасонии ашёи дигар (асосӣ) пешбинӣ гардида, бо он аз рeи таъиноти (мансубияти) умумӣ алоқаманд мебошад, ба қисмати ашёи асосӣ вобаста аст.

**Моддаи 149. Самара, маҳсулот ва даромад**

Воридоти дар натиxаи истифодаи молу мулк бадастомада (самара, маҳсулот, даромад), агар дар қонун, санади дигари ҳуқуқӣ ё шартномаи истифодаи ин молу мулк тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ба шахсе тааллуқ дорад, ки аз ин молу мулк дар асоси қонунӣ истифода менамояд.

**Моддаи 150. ҳайвонот**

Нисбати ҳайвонот қоидаҳои умумӣ дар хусуси молу мулк истифода мешаванд, зеро дар қонун ё санади дигари ҳуқуқӣ тартиби дигаре муқаррар нагардидааст.

**Моддаи 151. Ашёи хоса ва ашёи бо нишонаи навъ муайяншаванда**

1. **Ашёе** хоса дониста мешавад, ки аз ашёи дигар бо аломатҳои танҳо хосаи худ фарқ мекунад. Ашёи хоса ивазнашаванда мебошад.

2. **Ашёи** бо аломатҳои навъ муайяншаванда он ашёе дониста мешавад, ки нишонаҳои хоси ҳамаи ашёи ҳамин навъро дошта бо миқдор, вазн ва андоза муайян карда мешаванд. Ашёи бо нишонаҳои навъ муайяншаванда ивазшаванда мебошад.

**Моддаи 152. Нати**xаҳои фаъолияти зеҳнии ҳифзшаванда

Дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар, ҳуқуқи мустаснои шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ ба натиxаҳои ба таври объективӣ зоҳиргардидаи фаъолияти зеҳнӣ ва воситаҳои ба он баробари фардикунонии шахси ҳуқуқӣ, маҳсулоти шахси воқеӣ ё ҳуқуқӣ, корҳои иxрокарда ё хизматҳои расонидаи онҳо (номи фирмавӣ, тамuаи мол, тамuаи хизматрасонӣ ва uайра) эътироф карда мешавад.

Натиxаи фаъолияти зеҳнӣ ва воситаҳои фардикунониро, ки ҳадафи ҳуқуқи мустасно мебошанд, шахси сеюм танҳо бо ризояти дорандаи ин ҳуқуқ истифода карда метавонад.

**Моддаи 153. Сирри хизматӣ ва ти**xоратӣ

Қонунҳои гражданӣ маълумотеро, ки дорои сирри хизматӣ ё тиxоратӣ мебошанд, ҳифз менамояд, ба шарте ки маълумот бо сабаби ба шахси сеюм маълум набуданаш арзиши воқеӣ ё имконпазири (потенциалии) тиxоратӣ дошта, дар асоси қонун барои истифодаи озодона дастрас набошад, дорандаи маълумот xиҳати махфӣ нигоҳ доштани он тадбирҳо меандешад.

Ашхосе, ки бо усулҳои uайриқонунӣ чунин маълумотро ба даст овардаанд, инчунин хизматчиёне, ки хилофи шартнома (қарордод) – и меҳнатӣ ё аҳли шартнома, ки хилофи шартномаи гражданию ҳуқуқӣ сирри хизматӣ ё тиxоратиро фош кардаанд, бояд **зиёни** воқеии расонидашударо xуброн намоянд.

**§ 3.** **АМАЛ (беамалӣ)**

**Моддаи 154. Амал (беамалӣ)**

Амал (беамалӣ) дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун метавонад объекти мустақили ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданӣ бошад.

**§ 4. ПУЛ ВА КО**UАЗҳОИ ҚИМАТНОК

**1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ ДАР БОРАИ КО**UАЗҳОИ ҚИМАТНОК

**Моддаи 155. Пул (асъор)**

   1. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистои низоми пулии мамлакатро муайян мекунад ва пули миллии Тоҷикистон воситаи қонунии пардохт ба шумор меравад, ки қабули он аз рўи арзиши эътибории худ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳатмист.

2. Дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон пардохт бо роҳи ҳисоббаробаркунии нақдӣ ва ѓайринақдӣ сурат мегирад. (Қ ҶТ аз 29.12.10с, №640)

           3. ҳолатҳо, тартиб ва шартҳои истифодаи асъори хориxӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон бо қонун муайян карда мешавад.

**Моддаи 156. Арзишҳои асъорӣ**

Намудҳои **молу мулке**, ки арзишҳои асъорӣ эътироф карда мешаванд ва тартиби бо онҳо анxом додани аҳдҳо тибқи қонун дар бораи танзими асъор ва назорати асъор муайян карда мешаванд.

ҳуқуқи моликият ба арзишҳои асъорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи асосҳои умумӣ муҳофизат мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 157. Ко**uази қиматнок

1. Коuази қиматнок ҳуxxате мебошад, ки бо риояи шакли муқарраргардида ва реквизитҳои ҳатмӣ ҳуқуқи молу мулкиеро тасдиқ менамояд, ки татбиқ ё гузашт кардани онҳо танҳо дар сурати нишон додани он имконпазир аст.

Бо додани коuази қиматнок дар маxмeъ тамоми ҳуқуқҳои тасдиқнамудаи он мегузарад.

2. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун барои татбиқ ё гузашт кардани ҳуқуқи дар қоuази қиматнок тасдиқгардида далелҳои дар феҳрасти махсуси (муқаррарӣ ё компютерии) шахсе, ки коuази қиматнокро аз номи худ бароварда, аз рeи eҳдадории дар он сабтшуда масъулият дорад, кифоя мебошад.

**Моддаи 158. Намудҳои ко**uазҳои қиматнок

1. Ба коuазҳои қиматнок инҳо дохил мешаванд: вомбарг, вексел, чек, сертификати бонкӣ, коносамент, саҳмия ва ҳуxxатҳои дигаре, ки мутобиқи санади қонунгузорӣ дар бораи коuазҳои қиматнок ё мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи онҳо ба xумлаи коuазҳои қиматнок мансуб дониста шудаанд.

2. Коuазҳои қиматнок метавонанд манзурӣ, ордерӣ ва номӣ бошанд.

ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази қиматноки номӣ ба шахси дар он зикршуда тааллуқ дорад.

ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази **қиматноки** манзурӣ ба шахси манзуркунандаи коuази қиматнок тааллуқ дорад.

ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази қиматноки ордерӣ ба шахси дар он номбаршуда ва дар сурати мувофиқи тартиби пешбининамудаи қисми 3, моддаи 160 ҳамин Кодекс ин ҳуқуқро гузашт кардани e ба шахси ваколатдор тааллуқ дорад.

3. Мутобиқи санади қонунгузорӣ мумкин аст барои баровардани навъи муайяни коuазҳои қиматнок ба сифати номӣ ё ба сифати ордерӣ ва ё ба сифати манзурӣ имконият дода нашавад.

Дар санади қонунгузорӣ инчунин мумкин аст имконияти баровардани коuазҳои **қиматноки** дорои нишонаи хелҳои гуногуни коuазҳои қиматнок пешбинӣ карда шавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 159. Талабот нисбати ко**uазҳои қиматнок

1. Намудҳои ҳуқуқи дар коuазҳои қиматнок тасдиқшаванда, реквизитҳои ҳатмии коuазҳои қиматнок, талабот нисбати шакли коuази қиматнок ва талаботи дигари зарурӣ тибқи қонун ё мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи он муайян карда мешаванд.

2. Дар сурати набудани реквизитҳои ҳатмии коuази қиматнок ё ба шакли барои чунин коuазҳо муқарраргардида мутобиқат накардан он боиси беэътиборшавии он мегардад.

Моддаи 160. Гузашт кардани ҳуқуқ аз рeи коuази қиматнок

1. Барои ба шахси дигар гузашт кардани ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази қиматноки манзурӣ ба дасти ин шахс супурдани коuази қиматнок кифоя аст.

2. ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази қиматноки номӣ мувофиқи тартиби барои гузашткунии талабот (сессия)-и муқарраргардида гузашт карда мешавад. Мутобиқи моддаи 419 ҳамин Кодекс шахсе, ки ҳуқуқашро аз рeи коuази қиматнок гузашт мекунад, на барои иxро нашудани талаботи дахлдор, балки барои беэътибор будани   он масъулият дорад.

3. ҳуқуқ аз рeи коuази қиматноки **ордерӣ** бо роҳи дар ин коuаз сабт кардани навиштаxоти интиқолии индоссамент гузашт карда мешавад. **Индоссант** на танҳо барои мавxудияти ҳуқуқ, балки инчунин барои татбиқи он низ масъулият дорад.

Индоссаменти дар коuази қиматнок ба амал баровардашуда ҳамаи ҳуқуқи тасдиқнамудаи коuази қиматнокро ба шахсе медиҳад, ки ба e ё фармони e ҳуқуқ аз рeи коuази қиматнок гузашт карда шудааст - ба индоссат. Индоссамент бланкавӣ (бидуни зикри шахсе, ки талаботи e бояд иxро шавад) ё ордерӣ (бо зикри шахсе, ки талабот ё фармони e бояд иxро гардад) буда   метавонад.

Индоссамент метавонад танҳо бо супориши татбиқи ҳуқуқи дар коuази қиматнок тасдиқшуда бидуни гузашт кардани ин ҳуқуқ ба индоссат (индоссаменти супоришӣ) маҳдуд карда шавад. Дар ин ҳолат индоссат ба сифати намоянда амал мекунад.

Моддаи 161. Иxрои eҳдадорӣ аз коuази қиматнок

1. Шахсе, ки коuази қиматнокро додааст ва тамоми ашхосе, ки онро   индоссатсия кардаанд, дар назди соҳиби қонуниаш масъулияти муштарак доранд. Дар сурати талаботи соҳиби қонунии коuази қиматнокро дар мавриди иxрои eҳдадориҳои дар он тасдиқгардида як ё якчанд шахс аз xумлаи ашхосе, ки аз рeи коuази қиматнок то e масъулият гирифта буданд, қонеъ гардонанд, онҳо нисбати шахси боқимондае, ки аз рeи коuази қиматнок eҳдадорӣ қабул кардаанд, ҳуқуқи пешниҳод кардани талаботи бозпас (регресс)–ро соҳиб мешаванд.

2. Саркашӣ аз иxрои eҳдадории тасдиқнамудаи коuази қиматнок бо истинод ба асос надоштани eҳдадорӣ ё беэътибор будани он роҳ дода намешавад.

Дорандаи коuази қиматнок, ки иваз ё сохтакории коuази қиматнокро ошкор намудааст, ҳақ дорад аз шахси коuазро ба e супурда ба таври дахлдор иxрои   eҳдадориҳои тасдиқнамудаи коuази қиматнок ва xуброни зиёнро талаб намояд.

3. ҳуқуқ аз рeи коuази қиматноке, ки дар дасти соҳиби uайриқонунӣ аст, татбиқ карда намешавад.

Моддаи 162. Барқарор намудани коuази қиматнок

ҳуқуқ аз рeи коuазҳои қиматноки манзурӣ ва коuазҳои қиматноки ордерии гумшударо суд, бо тартиби дар қонунҳои мурофиавӣ пешбинигардида барқарор менамояд.

Моддаи 163. Коuазҳои қиматноки беҳуxxат

1. Дар ҳолатҳои муайяннамудаи қонун ё мувофиқи тартиби муқарраркардаи он ташкилот - депозитарие, ки иxозатнома (литсензия)-и махсус гирифтааст, мутобиқи шартнома бо эмитент (шартномаи депозитарӣ) ҳуқуқи бо коuази қиматноки номӣ ё ордерӣ додашавандаро, аз xумла бе ҳуxxат (бо ёрии воситаҳои техникаи   ҳисоббарори электронӣ ва uайра) сабт карда метавонад.

Нисбати чунин шакли сабти ҳуқуқ, агар аз хусусиятҳои сабт тартиби дигаре барнаояд, қоидаҳое истифода мешаванд, ки дар ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар барои коuазҳои қиматнок муқаррар гардидаанд.

Сабти ҳуқуқ бо дархости эмитент ё шахси ба сифати дорандаи ҳуқуқи дахлдор бақайд гирифташуда ба коuази қиматнок баробар карда мешавад ва барои татбиқу гузашти ҳуқуқ аз рeи коuази қиматнок кифоя мебошад. Бо талаби соҳиби ҳуқуқ депозитарий вазифадор аст, ки ба e ҳуxxати тасдиқкунандаи сабти ҳуқуқро диҳад.

ҳуқуқи бо роҳи сабт дар назди депозитарий тасдиқшаванда, тартиби фаъолияти депозитарийҳои коuазҳои қиматнок ва ба онҳо додани иxозатнома (литсензия) барои анxоми аҳдҳо бо коuазҳои қиматнок ва тартиби сабти расмии ҳуқуқ ва ҳуқуқдор аз xониби депозитарий ва тартиби анxоми аҳдҳо бо коuазҳои қиматноки беҳуxxат мутобиқи қонун ё бо тартиби муқаррарнамудаи он муайян карда мешаванд.

2. Аҳдҳо бо коuазҳои қиматноки беҳуxxат танҳо дар   сурати муроxиат ба депозитарии расман сабткунандаи ҳуқуқ метавонад анxом дода шавад. Татбиқ, гузашт кардан ва маҳдуд кардани ҳуқуқ бояд аз xониби депозитарий расман сабт карда шавад. Депозитарий барои маҳфузи сабти расмӣ, таъмини махфӣ доштани он, додани маълумоти дуруст дар бораи чунин сабтҳо ва барои сабти расмии аҳдҳои анxомдода масъул мебошад.

**2. НАМУДҳОИ АЛОҳИДАИ КО**UАЗҳОИ ҚИМАТНОК

Моддаи 164. Хориҷ карда шуд бо (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 165. Хориҷ карда шуд бо (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 166. Хориҷ карда шуд бо (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 167. Саҳмия

1. Коuази қиматноке саҳмия эътироф карда мешавад, ки ҳуқуқи дорандаи онро (саҳмдорро) барои дар шакли дивиденд гирифтани як қисми фоидаи xамъияти саҳомӣ, барои иштирок дар идораи корҳои xамъияти саҳомӣ, инчунин ба қисми молу мулки баъди барҳам додани он боқимонда тасдиқ менамояд.

Саҳмияҳо метавонанд манзурӣ ё номӣ, озодона муомилотшаванда ё дорои доираи маҳдуди муомилот бошанд.

2. Xамъияти саҳомӣ метавонад дар доираи муқаррарнамудаи қонун саҳмияҳои имтиёзноке барорад, ки ба дорандагони онҳо, сарфи назар аз натиxаи фаъолияти xамъияти саҳомӣ, чун қоида бо сабти фоизи арзиши номиналии саҳмия гирифтани дивидендро кафолат медиҳад, инчунин ба онҳо ҳуқуқи нисбат ба саҳмдорони дигар афзалиятноки гирифтани қисми молу мулки пас аз барҳамдиҳии xамъияти саҳомӣ боқимонда ва ҳуқуқҳои дигари дар шартҳои баровардани чунин саҳмияҳо пешбинигардидаро медиҳад.

Агар дар оинномаи xамъияти саҳомӣ тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, саҳмияҳои афзалиятнок ба дорандагонашон барои иштирок дар идораи корҳои xамъият ҳуқуқ намедиҳанд.

Моддаи 168. Коносамент

Коносамент ҳуxxати идоракунии мол мебошад, ки ҳуқуқи дорандаи қонунии онро дар мавриди идора кардани бори дар коносамент зикргардида ва гирифтани бор пас аз ҳамлу нақли он тасдиқ менамояд.

Коносамент метавонад манзурӣ, ордерӣ ё номӣ бошад.

Агар коносамент якчанд нусхаи аслӣ тартиб дода шуда бошад, баъди додани бор аз рeи коносаменти аввал нусхаҳои боқимонда беэътибор мешаванд.

Моддаи 169. Сертификати бонкӣ

Сертификати бонкӣ шаҳодатномаи хаттии бонк дар бораи пасандози маблаu мебошад, ки ҳуқуқи амонатгузорро баъди гузаштани мқҳлати муқарраршуда барои аз ҳар муассисаи ҳамин бонк гирифтани маблаuи пасандоз ва фоизи онро тасдиқ   менамояд.

Сертификатҳои бонкӣ метавонанд манзурӣ ё номӣ бошанд.

**§ 5. НЕЪМАТҳОИ** UАЙРИМОДДӢ ВА ҳИФЗИ ОНҳО

**Моддаи 170. Неъматҳои** uайримоддӣ

1. ҳаёт ва саломатӣ, эътибори шахсӣ, шаъну шараф, масунияти шахсӣ, номусу номи нек, эътибори корӣ, дахлнопазирии ҳаёти шахсӣ, сирри шахсӣ ва оилавӣ, ҳуқуқи xойивазкунӣ ва интихоби озоди истиқомату маҳалли зист, ҳуқуқи доштани номдорӣ, ҳуқуқи муаллифӣ, дигар ҳуқуқҳои шахсии uайримоддӣ ва неъматҳои дигари uайримоддӣ, ки ба шаҳрванд аз рeзи таваллуд ё бо ҳукми қонун тааллуқ доранд, бегона карда ё ба тариқи дигар гузашт карда намешаванд. Дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ҳуқуқи шахсии uайримолу мулкӣ ва неъматҳои дигари uайримоддии шахси фавтидаро шахси дигар, аз xумла ворисони соҳибҳуқуқ татбиқ ва ҳифз карда метавонанд.

2. Неъматҳои uайримоддӣ мутобиқи ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар дар ҳолатҳо ва бо тартиби пешбининамудаи онҳо, инчунин дар ҳолатҳо ва ба он андозае муҳофизат карда мешаванд, ки истифодаи усулҳои муҳофизати ҳуқуқи гражданӣ (моддаи 12) аз моҳияти ҳуқуқи uайримоддии вайронгардида ва хусусияти оқибатҳои ин вайронкуӣ бармеояд.

Моддаи 171. Xуброни зиёни маънавӣ

Агар ба шаҳрванд дар натиxаи амалҳои вайронкунандаи ҳуқуқи шахсии uайримоддии e ё ба неъматҳои дигари uайримоддии шаҳрванд таҳдидкунанда зиёни маънавӣ (азобу шиканxаи xисмонӣ ё рeҳӣ) расонида шуда бошад, инчунин дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун суд метавонад шахси ҳуқуқвайронкардаро вазифадор созад, ки ин зиёнро xуброн намояд.

ҳангоми муайян намудани андозаи xуброни зиёни маънавӣ суд дараxаи гуноҳи шахси вайронкардаи ҳуқуқ ва ҳолатҳои дигари қобили таваxxeҳро ба назар мегирад. Суд ҳамчунин бояд дараxаи азобу шиканxаи xисмонӣ ва рeҳии марбут ба хусусиятҳои инфиродии шахси xабрдидаро ба назар гирад.

Моддаи 172. ҳифзи ҳуқуқи шахсии uайримолу мулкӣ

1. Шахсе, ки ҳуқуқи шахсии uайримолу мулкиаш вайрон шудааст, ба uайр аз тартиби дар **моддаи** 12 ҳамин Кодекс пешбинигардида мувофиқи қоидаҳои ҳамин Кодекс инчунин ба xуброни зиёни маънавӣ ҳуқуқ дорад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

2. ҳуқуқи шахси uайри молу мулкиро суд бо тартиби пешбининамудаи қонунҳои мурофиаи гражданӣ муҳофизат менамояд.

3. ҳуқуқи шахсии uайри молу мулкӣ сарфи назар аз гуноҳи шахси вайроннамудаи ҳуқуқ ҳифз карда мешавад. Шахсе, ки ҳифзи ҳуқуқро талаб кардааст, бояд далели вайрон гардидани ҳуқуқи шахсии uайри молу мулкиашро исбот кунад.

4. Шахсе, ки ҳуқуқи uайри молу мулкиаш вайрон гардидааст, метавонад бо хости худ рафъи оқибати онро аз шахси гунаҳкор талаб намояд ё аз ҳисоби гунаҳкор мустақилона амалҳои заруриро анxом диҳад ва ё иxрои онҳоро ба шахси сеюм супорад.

**Моддаи 173. ҳуқуқҳои шахсии** uайри молу мулкие, ки ба ҳуқуқи молу мулкӣ алоқаманданд

Дар сурати ҳамзамон вайрон гардидани ҳуқуқи шахси uайри молу мулкӣ ва молу мулкӣ, андозаи xуброни зиёни молу мулкӣ бо дарназардошти xубронпулие, ки бояд ба xабрдида барои халалдор кардани ҳуқуқи шахсии uайри молу мулкиаш пардохта шавад, зиёд мешавад.

Моддаи 174. ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ

1. Агар шахси паҳнкардаи маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории   шаҳрвандро паст мезананд, дурустии чунин маълумотро ба исбот нарасонад, шаҳрванд ҳақ дорад аз тариқи суд раддияи чунин маълумотро талаб кунад.

Бо талаби шахси манфиатдор ҳифзи шаъну шарафи шаҳрванд пас аз вафоташ низ имконпазир аст.

2. Агар маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезананд, аз тариқи воситаҳои ахбори умум паҳн гардида бошанд, онҳо бояд дар ҳамон воситаҳои ахбори умум бемузд рад карда шаванд.

Агар маълумоти мазкур дар ҳуxxати ташкилот дарx гардида бошад, чунин ҳуxxат бояд иваз ё бозхонда шавад.

Тартиби раддияро дар ҳолатҳои дигар суд муқаррар менамояд.

3. Шаҳрванде, ки воситаҳои ахбори умум дар хусуси e маълумоти халалдоркунандаи ҳуқуқ ё манфиатҳои бо қонун ҳифзшавандаашро нашр кардаанд, ҳақ дорад дар ҳамон воситаҳои ахбори умум xавоби худро нашр кунад.

4. Талаби шаҳрванд ё шахси ҳуқуқиро дар мавриди нашри раддия ё xавоб дар воситаи ахбори умум дар сурате суд баррасӣ мекунад, ки мақоми ахбори умум нашри онро рад   кунад, ё дар давоми як моҳ нашр накарда ва ё барҳам дода бошад.

5. Агар қарори суд иxро нашуда бошад, суд ҳақ дорад гунаҳкорро xарима бандад, ки ба андоза ва бо тартиби пешбининамудаи қонунҳои мурофиавӣ ба нафъи Ҷумҳурии Тоҷикистон рeёнида мешавад. Пардохти xарима гунаҳкорро аз eҳдадории иxрои амали дар қарори суд пешбинигардида озод намекунад.

6. Шаҳрванде, ки дар хусуси e маълумоти пастзанандаи шаъну шараф ё эътибори кориаш паҳн гардидааст, ҳақ дорад дар баробари раддияи чунин маълумот xуброни зиёни маънавии аз паҳн кардани онҳо расидаро низ талаб намояд.

7. Агар муайян намудани шахси паҳнкардаи маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезанад, имконнопазир бошад, шахсе, ки дар борааш чунин маълумот паҳн гардидааст, метавонад барои нодуруст донистани маълумоти паҳнгардида ба суд муроxиат намояд.

8. Қоидаҳои ҳамин модда дар хусуси ҳифзи эътибори кории шаҳрванд мутобиқан дар мавриди ҳифзи эътибори кории шахси ҳуқуқӣ низ истифода мешаванд.

**Моддаи 174¹. Ҳифзи шаъну шараф ҳангоми тўҳмат ё таҳқир**

         Шаъну шараф ва эътибори корӣ ҳангоми тўҳмат, яъне дидаю дониста паҳн кардани маълумоти бардурўѓ, ки шаъну шараф ва эътибори шахси дигарро паст мезанад ё таҳқир, яъне беадабона бо алфози қабеҳ паст задани шаъну шараф ва эътибори шахси дигар тибқи талаботи моддаҳои 170, 171 ва 174 Кодекси мазкур ҳифз карда мешаванд. (Қ ҶТ аз 28.12.2012с, №928)

Моддаи 175. ҳуқуқи ҳифзи сирри ҳаёти шахсӣ

1. Шаҳрванд ба ҳифзи сирри ҳаёти шахсӣ, аз xумла дахлнопазирии мукотибот, гуфтушунидҳои телефонӣ, сирри рeзномаҳо, қайдҳо, руқъаҳо, ҳаёти маҳрамона, писархонӣ, таваллуд, сирри тиббӣ, адвокатӣ ва сирри пасандозҳо ҳуқуқ дорад.

Фош кардани сирри ҳаёти шахсӣ танҳо дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи санади қонунӣ мумкин аст.

2. Нашри рeзномаҳо, руқъаҳо, қайдҳо ва ҳуxxатҳои дигар танҳо бо ризоияти муаллифи онҳо, нашри мактубҳо бошад, бо ризоияти муаллиф ва унвонӣ (адресат) роҳ дода мешавад. Дар сурати вафот кардани яке аз онҳо ҳуxxатҳои мазкурро бо ризоияти ҳамсари дар қайди ҳаёт буда ва фарзандони марҳум нашр кардан мумкин аст.

Моддаи 176. ҳуқуқ ба тасвири шахсӣ

1. ҳеx кас ҳуқуқ надорад, ки тасвири ягон шахсеро бе ризоияти e, дар сурати вафоти e бошад, бе ризоияти ворисонаш истифода намояд.

2. Нашр намудан, нусха бардоштан ва паҳн кардани асари тасвирие (расм, акси фотографӣ, кинофилм ва uайра), ки дар он шахси дигар тасвир ёфтааст, танҳо бо ризоияти шахси тасвирёфта, пас аз вафоташ бошад, бо ризоияти фарзандон ва   ҳамсари дар қайди ҳаёт будаи e иxозат дода мешавад. Агар ин дар қонун муқаррар гардида бошад, ё шахси тасвирёфта бар ивази музд худро аккосӣ кунонда бошад, чунин ризоият талаб карда   намешавад.

Моддаи 177. ҳуқуқи дахлнопазирии манзил

Шаҳрванд ҳуқуқи дахлнопазирии манзилро доро аст, яъне e ҳуқуқ дорад, ки ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, кeшишҳои бидуни хоҳиши e зeран ба манзилаш ворид шудани касро пешгирӣ намояд.

**ЗЕРФАСЛИ 3**

**АҳДҳО. НАМОЯНДАГӢ**

**БОБИ   7**

**АҳДҳО**

**§ 1. МАФҳУМ, НАВЪҳО ВА ШАКЛИ АҳД**

**Моддаи 178. Мафҳуми аҳд**

Амали шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ, ки ба муқаррар намудан, таuйир додан ё қатъ намудани ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданӣ равона гардидааст, аҳд дониста мешавад.

Моддаи 179. Навъҳои аҳд

1. Аҳд   метавонад   яктарафа, дутарафа ё бисёртарафа   (шартномаҳо) бошанд.

2. Аҳде яктарафа дониста мешавад, ки барои анxоми он мутобиқи қонун ё созишномаи тарафҳо ифодаи иродаи як тараф зарур ё кифоя мебошад.

3. Барои бастани шартнома ифодаи иродаи мувофиқашудаи ду тараф (аҳди дутарафа) ё се тараф ва ё бештар аз он   (аҳди бисёртарафа) зарур аст.

Моддаи 180. Eҳдадорӣ аз рeи аҳди яктарафа

Аҳди яктарафа барои шахси анxомдодаи аҳдҳо eҳдадориҳоро ба миён меорад. Он eҳдадориҳоро барои шахси дигар танҳо дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун ё созишномаи ин ашхос ба миён оварда метавонад.

Моддаи 181. Танзими ҳуқуқии аҳди яктарафа

Нисбати аҳди яктарафа мутобиқан муқаррароти умумӣ дар бораи eҳдадориҳо ва шартномаҳо (фасли III) истифода мешаванд, зеро ин хилофи қонун, табиат ва моҳияти аҳд нест.

Моддаи 182. Аҳди бо шарту шароит басташуда

1. Агар тарафҳо ба миён омадани ҳуқуқу eҳдадориро аз шарте вобаста донанд, ки фаро расидан ё нарасидани он маълум нест, аҳд бо шарти батаъхир анxомдодашуда эътироф карда мешавад.

2. Агар тарафҳо қатъи ҳуқуқу eҳдадориро ба шарте вобаста карда бошанд, ки фаро расидан ё нарасидани он маълум нест, аҳд бо шарти бекоркунӣ анxомёфта эътироф карда мешавад.

3. Агар ба фаро расидани шарт тарафе бевиxдонона монеъ шуда бошад, ки фаро расидани он ба манфиаташ нест, шарт фарорасида эътироф карда мешавад.

Агар ба фаро расидани шарт тарафе бевиxдонона мусоидат карда бошад, ки фаро расидани он ба манфиаташ аст, шарт фаро нарасида эътироф карда мешавад.

Моддаи 183. Шакли аҳд

1. Аҳд шифоҳӣ (даҳонӣ) ё хаттӣ (оддӣ ё нотариалӣ) баста мешавад.

2. Аҳде, ки мумкин аст шифоҳӣ баста шавад, дар он сурат низ анxомёфта дониста мешавад, ки рафтори шахс ба азму хоҳиши бастани аҳд шаҳодат медиҳад.

3. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё созишномаи тарафҳо сукут ифодаи иродаи бастани аҳд дониста мешавад.

4. Агар дар қонун тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, аҳде, ки бо додани жетон, чипта (билет) ё аломати дигари одатан қабулшуда тасдиқ гардидааст,   анxомдодашуда эътироф карда мешавад.

Моддаи 184. Аҳди шифоҳӣ

1. Аҳде, ки дар қонун ё созишномаи тарафҳо барои он шакли хаттӣ (оддӣ ё нотариалӣ) муқаррар нагардидааст, метавонад шифоҳӣ баста шавад.

2. Агар дар созишномаи тарафҳо тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, ҳамаи аҳдҳои ҳангоми бастан иxрошаванда, ба истиснои аҳдҳое, ки барои онҳо шакли нотариалӣ муқаррар шудааст ва аҳдҳое, ки бинобар риоя накардани шакли оддии хаттиашон беэътибор мегарданд, метавонанд ба таври шифоҳӣ баста шаванд.

3. Аҳд бо мақсади иxрои шартномаи дар шакли хаттӣ басташуда бо мувофиқаи тарафҳо мумкин аст шифоҳӣ баста шавад, ба шарте ки ин хилофи қонун ё шартнома набошад.

Моддаи 185. Шакли хаттии аҳд

1. Аҳди хаттӣ бояд бо тартиб додани ҳуxxате баста шавад, ки мавзeи онро ифода карда, аз xониби як ё xамъи каси аҳдбаста ё шахси ба тариқи дахлдор ваколатдори онҳо имзо шудааст.

Дар қонунҳо ва созишномаи тарафҳо мумкин аст талаботи иловагие, ки шакли аҳд бояд ба он мутобиқат намояд (дар бланкаи дорои шакли муайян ба имзо расондан, мeҳр гузоштан ва uайра) муқаррар гардида, оқибати риоя накардани ин талабот пешбинӣ карда шавад. Агар дар қонун ё созишномаи тарафҳо чунин оқибат пешбинӣ нагардида бошад, пас оқибати риоя накардани шакли оддии аҳди хаттӣ истифода мешавад.

2. ҳангоми бастани аҳд истифодаи акси айнии имзо бо ёрии воситаҳои нусхабардории механикӣ ё воситаи дигар, имзои электронию рақамӣ ё шакли дигари имзои шахсӣ дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби пешбининамудаи қонун ё созишномаи тарафҳо роҳ дода мешавад.

3. Агар дар қонун ё созишномаи тарафҳо тартиби дигаре муқаррар нагардида бошад, мубодилаи мактуб, барқия (телеграмма), телефонограмма, телетайпограмма,   факс ва ҳуxxатҳои дигари муайянкунандаи субъектҳо ва мавзeи ифодаи иродаашон ба шакли хаттии анxоми аҳдбандӣ баробар карда мешавад.

4. Агар шаҳрванд бо сабаби иллати xисмонӣ, беморӣ ё бесаводӣ шахсан имзо гузошта натавонад, бо хоҳиши e аҳдро шаҳрванди дигар имзо карда метавонад.

Имзои ин шаҳрванд бояд аз xониби нотариус ё мансабдори дигари барои анxоми чунин амали нотариалӣ ҳақдошта бо зикри сабабҳое, ки аҳдкунанда бо дасти худ имзо карда натавонистааст, тасдиқ карда шавад.

Вале ҳангоми бастани аҳди дар қисми 4, моддаи 210 ҳамин Кодекс зикргардида ва додани ваколатнома барои бастани онҳо имзои шахсе, ки аҳдро имзо мекунад, инчунин мумкин аст аз xониби ташкилоте, ки дар он шаҳрванди бо дасти худ имзо карда   наметавониста кор мекунад ё аз xониби маъмурияти муассисаи табобатии статсионарие, ки e дар он табобат меёбад, тасдиқ карда шавад.

Моддаи 186. Аҳде, ки дар шакли хаттии оддӣ анxом дода мешаванд

1. Аҳдҳои зерин ба истиснои аҳде, ки тасдиқи нотариалиро талаб мекунад, бояд дар шакли оддии хаттӣ баста шаванд:

а) аҳди шахси ҳуқуқӣ байни худ ва бо шаҳрвандон;

б) аҳди байни шаҳрвандон ба маблаuе, ки аз андозаи бо қонун муқарраргардидаи **нишондиҳанда барои ҳисобҳо на камтар аз бист маротиба** маротиба бештар аст ва дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, - сарфи назар аз маблаuи аҳд. **(Қ ҶТ аз 3.07.12с. №850)**

2. Барои аҳде, ки мутобиқи моддаи 184 ҳамин Кодекс метавонад ба таври шифоҳӣ баста шавад, риояи шакли оддии хаттӣ талаб карда намешавад.

Моддаи 187. Оқибати риоя накардани шакли оддии аҳди хаттӣ

1. Риоя накардани шакли оддии аҳди хаттӣ тарафҳоро аз ҳуқуқи дар мавриди баҳс xиҳати тасдиқи аҳд ва шартҳои он аз истинод ба баёноти шоҳидон маҳрум месозад, вале онҳоро аз ҳуқуқи овардани далелҳои хаттӣ ва далелҳои дигар маҳрум намесозад.

2. Дар ҳолатҳои бевосита дар қонун ё созишномаи тарафҳо зикргардида риоя накардани шакли оддии аҳди хаттӣ он беэътибор мегардад.

3. Риоя накардани шакли оддии аҳди хаттии робитаи иқтисодии хориxӣ онро беэътибор мегардонад.

Моддаи 188. Аҳди дар нотариус тасдиқшуда

1. Аҳдҳои аз xониби нотариус тасдиқгардида бо роҳи дар ҳуxxати ба талаботи моддаи 185 ҳамин Кодекс мутобиқаткунанда   аз xониби нотариус ё мансабдори барои анxоми чунин амали нотариалӣ ҳуқуқдошта сабт кардани навиштаxоти тасдиқкунанда анxом дода мешаванд.

2. Тасдиқи нотариалии аҳд дар ҳолати зайл ҳатмист:

а) дар ҳолатҳое, ки дар қонун зикр гардидааст;

б) бо талаби ҳар яке аз тарафҳо.

Моддаи 189. Бақайдгирии давлатии аҳдҳо

1. Аҳдҳо бо молу мулки uайриманқул (бегона кардан, ипотека, иxораи дарозмуддат, мерос гирифтан ва uайра) бояд ба қайди давлатӣ гирифта шаванд.

Тартиби бақайдгирии аҳдҳо бо молу мулки uайриманқул ва тартиб додани феҳрасти дахлдор бо қонун муайян карда мешавад.

2. Дар қонунҳо мумкин аст бақайдгирии давлатии аҳдҳои вобаста бо намудҳои муайяни молу мулки манқула муқаррар карда шавад.

**Моддаи 190. Оқибати риоя накардани шакли нотариалии аҳд ва талаботи бақайдгирии он**

1. Риоя накардани шакли нотариалӣ ё талаботи бақайдгирии давлатии аҳд боиси беэътибории он   мегардад. Чунин аҳд беэътибор дониста мешавад.

2. Агар яке аз тарафҳо аҳдеро, ки тасдиқи нотариалиро талаб мекунад, пурра ё қисман иxро карда, тарафи дигар аз баррасмиятдарории аҳд саркашӣ намояд, суд ҳақ дорад, ки бо талаби тарафи иxронамудаи аҳд **чунин аҳдро боэътибор донад**. Дар ин ҳолат барасмиятдарории минбаъдаи аҳд зарур   нест.

3. Агар аҳде, ки бақайдгирии давлатиро талаб мекунад, дар шакли дахлдор баста шуда бошад, вале яке аз тарафҳо аз бақайдгирии он саркашӣ намояд, суд ҳақ дорад бо талаби тарафи дигар дар хусуси ба қайд гирифтани он қарор қабул кунад. Дар ин ҳолат аҳд мутобиқи қарори суд ба қайд гирифта мешавад.

4. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисмҳои 2 ва 3 ҳамин модда тарафе, ки беасос аз тасдиқи нотариалӣ ё ба қайдгирии давлатии аҳд саркашӣ менамояд, бояд ба тарафи дигар зиёни аз таъхири **бастани аҳд ва ба қайдгирӣ расидаро** xуброн намояд.(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**§ 2. АҳДҳОИ БЕЭЪТИБОР ВА ОҚИБАТҳОИ ҳУҚУҚИИ ОНҳО**

Моддаи 191. Аҳдҳои баҳснок ва беэътибор

1. Аҳд аз рeи асосҳои муқаррарнамудаи ҳамин Кодекс бо сабаби онро беэътибор донистани суд (аҳди мавриди баҳс) ё сарфи назар аз чунин эътироф (аҳди беэътибор) беэътибор дониста мешавад.

2. Талаби беэътибор донистани аҳди баҳснок метавонад ба шахси дар ҳамин Кодекс зикргардида пешниҳод карда шавад.

Истифодаи оқибати аҳди беэътиборро ҳар шахси манфиатдор талаб карда метавонад. Суд ҳақ дорад, ки чунин оқибатро бо ташаббуси худ истифода намояд.

**Моддаи 192. Муқаррароти умумӣ дар бораи оқибати беэътибории аҳд**

1. Аҳди беэътибор, ба истиснои оқибате, ки бо беэътибории он алоқаманд аст, боиси оқибати ҳуқуқӣ намегардад ва аз лаҳзаи баста шуданаш беэътибор мебошад.

2. Дар сурати беэътибории аҳд, агар дар қонун оқибати дигари беэътиборӣ пешбинӣ нагардида бошанд, ҳар тараф вазифадор аст, ки ба тарафи дигар тамоми молу мулки аз рeи аҳд гирифтаашро баргардонад ва агар дар шакли асл (натура) баргардонидани молу мулки гирифташуда имконнопазир бошад (аз xумла дар ҳолате ки ашёи гирифта дар истифодаи молу мулк, кори иxрошуда ё хизматрасонӣ ифода гардида бошад), арзиши онро бо пул xуброн намояд.

3. Агар аз мазмуни аҳди баҳснок маълум гардад, ки он минбаъд метавонад қатъ карда шавад, суд аҳдро беэътибор дониста, амали онро барои давраи оянда қатъ менамояд.

Моддаи 193. Беэътибории аҳди хилофи қонун

Аҳде, ки хилофи талаботи қонун аст, эътибор надорад ба шарте ки қонун баҳснок будани чунин аҳдро муқаррар нанамояд ё дар он оқибати дигари   қонуншиканӣ пешбинӣ нагардида бошад.

**Моддаи 194. Беэътибории аҳди бар хилофи асосҳои тартиботи ҳуқуқӣ ва ахлоқ басташуда**

Аҳде, ки ошкоро бар хилофи асосҳои тартиботи ҳуқуқӣ ё ахлоқ баста шудааст, эътибор надорад.

Дар сурати нияти uаразнок доштани ҳар ду тарафи чунин аҳд, агар аҳдро ҳар ду тараф иxро карда бошанд, тамоми даромади аз ин аҳд бадастовардаи онҳо ба ҳисоби даромади давлат рeёнида мешавад ва агар аҳдро як тараф иxро карда бошад, аз тарафи дигар тамоми даромад ва молу мулки гирифтааш ва тамоми **молу мулке**, ки он мебоист бар ивази даромад ва молу мулки гирифташуда ба тарафи аввал диҳад, ба фоидаи давлат рeёнида мешавад.

Дар сурати нияти uаразнок доштани танҳо як тарафи чунин аҳд, он бояд тамоми даромади аз рeи аҳд гирифтаашро ба тарафи дигар баргардонад, аммо даромаде, ки тарафи uаразнок амал карда гирифтааст ё бояд мувофиқи аҳди иxрошуда мегирифт, ба он дода шавад, ба фоидаи давлат рeёнида мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 195. Беэътибории аҳдҳои рeякӣ ва қалбакӣ басташуда

1. Аҳди рeякӣ, яъне аҳде, ки танҳо рeякӣ, бидуни нияти барои он бунёд намудани оқибати дахлдори ҳуқуқӣ баста шудааст, эътибор надорад.

2. Аҳди қалбакӣ, яъне аҳде, ки бо мақсади рeйпeш намудани аҳди дигар баста шудааст, эътибор надорад. Нисбати аҳде, ки тарафҳо воқеан дар назар дошта буданд, бо назардошти хусусияти аҳд, қоидаҳои ба он дахлдор истифода мешаванд.

**Моддаи 196. Беэътибории аҳде, ки шаҳрванди** uайри қобили амал эътирофгардида бастааст

1. Аҳде, ки шаҳрванди дар натиxаи бемории рeҳӣ uайри қобили амал эътирофгардида бастааст, эътибор   надорад.

ҳар яке аз тарафҳои чунин аҳд вазифадор аст, ки ба тарафи дигар тамоми молу мулки гирифтаашро дар шакли асл (натура) баргардонад ва дар сурати имконнопазирии дар шакли натура баргардонидани молу мулки гирифташуда арзиши онро бо пул xуброн намояд.

Агар тарафи қобили амал uайри қобили амал будани тарафи дигарро дониста бошад ё мебоист донад, тарафи қобили амал uайр аз ин вазифадор аст, ки ба тарафи дигар зиёни воқеии ба он расонидашударо xуброн намояд.

2. Ба манфиати шаҳрванде, ки бо сабаби бемории рeҳӣ uайри қобили амал эътироф гардидааст, аҳди бастаи e бо талаби васиаш аз тарафи суд боэътибор эътироф карда мешавад, агар чунин аҳд ба фоидаи он баста шуда бошад.

Моддаи 197. Беэътибории аҳде, ки ноболиuи то чордаҳсола бастааст

1. Аҳде, ки ноболиu (хурдсол)-и то чордаҳсола нарасида бастааст, эътибор надорад. Нисбати чунин аҳд қоидаҳои дар сарсатрҳои дуюм ва сеюми қисми 1, моддаи 196 ҳамин   Кодекс пешбинигардида татбиқ мешаванд.

2. Агар аҳди бастаи хурдсол ба манфиаташ бошад, суд метавонад бо талаби волидайн, фарзандхондагон ё васии e аҳди бастаашро, ки ба манфиати e аст, боэътибор эътироф намояд.

3. Қоидаҳои ҳамин модда ба аҳдҳои хурди маишӣ ва аҳдҳои дигари хурдсолон, ки онҳо мутобиқи моддаи 29 ҳамин Кодекс ба мустақилона бастани онҳо ҳақ доранд, дахл надорад.

**Моддаи 198. Беэътибории аҳди шахси ҳуқуқӣ, ки берун аз қобилияти ҳуқуқдориаш баста аст**

Аҳдеро, ки шахси ҳуқуқӣ хилофи мақсади фаъолияти дар ҳуxxатҳои таъсисии он аниқ маҳдудгардида ё шахси ҳуқуқие бастааст, ки барои машuул шудан ба фаъолияти дахлдор иxозатнома (литсензия) надорад, агар исбот   шуда бошад, ки тарафи дигари аҳд uайриқонунӣ будани онро медонист ё баръало мебоист донад, бо даъвои ин шахси ҳуқуқӣ, муассис (иштирокчӣ) он ё мақоми давлатии ба фаъолияти шахси ҳуқуқӣ назораткунанда суд метавонад беэътибор эътироф намояд.

Моддаи 199. Оқибати маҳдуд кардани ваколат барои бастани аҳд

Агар ваколати шахс барои бастани аҳд бо шартнома ё ваколати мақоми шахси ҳуқуқӣ бо ҳуxxатҳои таъсиси он дар муқоиса бо ваколатҳои дар ваколатнома ё қонун муайяншуда маҳдуд гардида бошад ё вобаста ба шароити бастани аҳдҳо тибқи қонун яқин донистани он мумкин бошад ва чунин шахс ё мақом аз доираи ин маҳдудиятҳо барояд, суд бо даъвои шахсе, ки маҳдудиятҳо ба манфиати e муқаррар гардидаанд, танҳо дар ҳолате метавонад аҳдро беэътибор эътироф намояд, ки тарафи дигари аҳд дар хусуси маҳдудиятҳои мазкур   бараъло медонист ё мебоист донад.

Моддаи 200. Беэътибории аҳде, ки ноболиuи аз чордаҳ то ҳаждаҳсола бастааст

1. Аҳде, ки ноболиuи аз чордаҳ то ҳаждаҳсола бидуни ризои волидайн, фарзандхондагон ё парасторони худ бастааст, агар чунин ризоят мутобиқи моддаи 27 ҳамин Кодекс зарур бошад, мумкин аст бо даъвои волидайн, фарзандхондагон ё парасторон аз xониби суд беэътибор дониста шавад. Агар чунин аҳд беэътибор   дониста шавад, мутобиқан қоидаҳои дар сарсатрҳои дуюм ва сеюми қисми 1, моддаи 196 ҳамин Кодекс пешбинигардида татбиқ мешаванд.

2. Қоидаҳои ҳамин модда ба аҳдҳои ноболиuоне, ки дорои қобилияти пурраи амал гардидаанд (қисми 2, моддаи 22, **моддаи 28** ҳамин   Кодекс), дахл надоранд.

**Моддаи 201. Беэътибории аҳде, ки шаҳрванди қобилияти амалаш аз** xониби суд маҳдудгардида бастааст

1. Аҳди ихтиёрдории молу мулкро, ки шаҳрванди қобилияти амалаш дар натиxаи сeиистеъмоли **машрубот, воситаҳои нашъадор,моддаҳои психотропӣ ва прекурсорҳо ё моддаҳои дигари мадҳушкунанда** аз xониби суд маҳдудгардида бидуни ризоии парастораш бастааст, суд метавонад бо даъвои парастор беэътибор   эътироф намояд. (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Агар чунин аҳд беэътибор дониста шавад, мутобиқан қоидаҳои дар қисми 1, моддаи 200 ҳамин Кодекс пешбинигардида татбиқ мешаванд.

2. Қоидаҳои ҳамин модда ба аҳдҳои хурди маишие, ки шаҳрванди қобилияти амалаш маҳдудкардашуда мутобиқи моддаи 31 ҳамин Кодекс ҳақ дорад, мустақилона бандад, дахл надоранд.

Моддаи 202. Беэътибории аҳде, ки шаҳрванд барои дарки аҳамияти амали худ ё идора кардани он қобилиат надошта бастааст

1. Суд метавонад аҳди шаҳрвандеро, ки қобили амал бошад ҳам, вале дар лаҳзаи бастани он дар ҳолате қарор дошт, ки амалҳои худро дарк намекард ё ба идораи онҳо қобилият надошт, бо даъвои ин шаҳрванд ё шахси дигаре, ки ҳуқуқ ё манфиати қонунан ҳифзшавандаашон дар натиxаи бастани он халалдор гардидаанд, беэътибор донад.

2. Агар исбот гардад, ки дар лаҳзаи бастани аҳд шаҳрванд барои дарки аҳамияти амали худ ё идораи он қодир набуд, суд метавонад аҳди бастаи шаҳрвандеро, ки баъдан uайри қобили амал эътироф гардидааст, бо даъвои васии e беэътибор донад.

3. Агар аҳд дар асоси ҳамин модда беэътибор дониста шавад, мутобиқан қоидаҳои **бандҳои якум ва дуюми қисми 1, моддаи 196 ҳамин Кодекс** пешбинигардида истифода мешаванд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 203. Беэътибории аҳде, ки дар натиxаи гумроҳӣ баста шудааст

1. Суд метавонад аҳди дар натиxаи гумроҳӣ бастаро, ки аҳамияти муҳим дорад, бо даъвои тарафе, ки дар асари гумроҳӣ амал кардааст, беэътибор эътироф намояд.

Гумроҳӣ доир ба табиати аҳд, шабоҳат ё чунин сифатҳои **мавзўи** он дорои аҳамияти муҳим мебошанд, ки имкониятҳои аз рeи таъинот истифода намудани онро хеле кам мекунанд. Гумроҳӣ доир ба сабабҳои аҳд дорои аҳамияти муҳим намебошад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

2. Агар аҳд ҳамчун аҳди бар асари гумроҳӣ басташуда беэътибор дониста шавад, мутобиқан қоидаҳои дар қисми 2, моддаи 192 ҳамин Кодекс пешбинигардида татбиқ мешаванд.

Uайр аз ин, тарафе, ки бо даъвои он аҳд беэътибор дониста шудааст, агар исбот кунад, ки гумроҳӣ бо гуноҳи тарафи дигар рeй додааст, ҳақ дорад аз тарафи дигар xуброни зиёни воқеиро талаб намояд. Агар ин исбот нашуда бошад, тарафе, ки бо даъвои он аҳд беэътибор дониста шудааст, ҳатто агар гумроҳӣ бар асари вазъияте рух дода бошад, ки ба тарафи гумроҳшуда вобаста нест, вазифадор аст, бо талаби тарафи дигар   зиёни воқеии ба он расидаро xуброн намояд.

**Моддаи 204. Беэътибории аҳде, ки бо фиреб, з**eроварӣ, таҳдид, созиши бадқасдонаи намояндаи як тараф бо тарафи дигар ё шароити вазнин баста шудааст

1. Суд метавонад аҳдеро, ки бо фиреб, зeроварӣ, таҳдид, созиши бадқасдонаи намояндаи як тараф бо тарафи дигар баста шудааст, инчунин аҳдеро, ки шахс бо сабаби шароити вазнин бо шартҳои барояш тамоман бефоида, маxбуран бастааст ва тарафи дигар аз он истифода намудааст (аҳди асоратовар), бо даъвои xабрдида беэътибор донад.

2. Агар аҳд бо яке аз асосҳои дар қисми 1 ҳамин модда зикргардида беэътибор дониста шавад, тарафи дигар ба xабрдида тамоми молу мулки аз рeи аҳд гирифтаашро бармегардонад ва агар баргардонидани молу мулк имконнопазир бошад, арзиши онро бо пул xуброн менамояд.

Молу мулке, ки xабрдида аз рeи аҳд аз тарафи дигар гирифтааст, инчунин молу мулки ба тарафи дигар додаи он, ки бояд ба он xуброн карда шавад, ба фоидаи давлат рeёнида мешавад. Дар сурати имконнопазирии дар шакли асл (натура) ба фоидаи давлат додани молу мулк арзиши он бо пул рeёнида мешавад. Uайр аз ин тарафи дигар ба xабрдида зиёни воқеии ба он расонидашударо xуброн менамояд.

Моддаи 205. Оқибати беэътибории як қисми аҳд

Агар тахмин кардан мумкин бошад, ки аҳд бидуни дохил кардани қисми беэътибори он ҳам метавонист баста шавад, аз ин қисмҳои дигари аҳд беэътибор намегардад.

Моддаи 206. Мeҳлати даъво аз рeи аҳдҳои беэътибор

1. Даъво дар мавриди истифодаи оқибати беэътибории аҳди беэътибор метавонад дар давоми се соли пас аз оuози иxрои он пешниҳод карда шавад.

2. Даъво дар мавриди беэътибор донистани аҳди баҳснок ва истифодаи оқибати беэътибории он дар давоми се соли пас аз қатъ гардидани зeроварӣ ё таҳдиде, ки аҳд таҳти таъсири он баста шуда буд (қисми 1, моддаи 204) ва ё аз рeзе, ки даъвогар дар хусуси шароити дигаре, ки асоси беэътибор донистани аҳд мебошад, хабар ёфтааст ё мебоист хабар ёбад, пешниҳод карда шуданаш мумкин аст.

**БОБИ 8**

**НАМОЯНДАГӢ. ВАКОЛАТНОМА**

**Моддаи 207. Намояндагӣ**

1. Аҳде, ки як шахс (намоянда) аз номи шахси дигар (вакилкунанда) дар асоси ваколати бо ваколатнома, нишондоди қонун ё санади мақоми ваколатдори давлатӣ ё мақоми ҳокимияти маҳаллӣ асосёфта баста шудааст, ҳуқуқу eҳдадориҳои граждании вакилкунандаро бевосита ба вуxуд меорад, таuйир медиҳад ё қатъ мегардонад.

Ваколат инчунин метавонад вобаста ба вазъе зоҳир гардад, ки намоянда дар он амал мекунад (фурeшанда дар савдои чакана, хазинадор (кассир) ва uайра).

2. Ашхосе, ки гарчанд ба манфиати дигарон аст, вале аз номи худ амал мекунанд (миёнаравони тиxоратӣ, мудирони озмун **(тендер)** ҳангоми муфлисӣ, васиён ҳангоми меросгирӣ ва uайра), инчунин ашхосе, ки барои анxоми гуфтушунид   дар мавриди аҳдҳои дар оянда имкондошта ваколатдор шудаанд, намоянда   намебошанд. (ҚҶТ аз 23.07.2016 сол №1334)

3. Намоянда аз номи ваколатдиҳанда ба манфиати худ аҳд баста наметавонад. E чунин аҳдҳоро ба манфиати шахси дигаре, ки ҳамзамон намояндаи e низ мебошад, ба истиснои ҳолатҳои намояндагии тиxоратӣ баста наметавонад.

4. Ба воситаи намоянда бастани аҳде, ки бо хусусияти худ метавонад танҳо шахсан баста шавад, инчунин аҳдҳои дигари дар қонун зикргардида роҳ дода намешавад.

Моддаи 208. Аҳд бастани шахси ваколат надошта

1. Дар сурати набудани ваколати амал кардан аз номи шахси дигар ё баромадан аз доираи чунин ваколат, агар шахси дигар (ваколатдиҳанда) минбаъд чунин аҳдро бевосита маъқул донад, аҳд аз номи шахси анxомдодаи он ва ба манфиати e суратгирифта эътироф карда мешавад.

2. Аз xониби шахси намояндагикунанда минбаъд маъқул дониста шудани аҳд барои e ҳуқуқу eҳдадориҳои гражданиро аз рeи ин аҳд аз лаҳзаи анxом дода шуданаш ба вуxуд меорад, таuйир медиҳад ва қатъ менамояд.

Моддаи 209. Намояндагии тиxоратӣ

1. Шахсе намояндаи тиxоратӣ мебошад, ки мунтазам ва мустақилона аз номи соҳибкорон ҳангоми бастани шартнома дар соҳаи фаъолияти соҳибкорӣ намояндагӣ мекунад.

2. Намояндагии тиxоратии тарафҳои мухталифи аҳд ҳамзамон бо ризояти ин тарафҳо ва дар ҳолатҳои дигари дар қонун пешбинигардида роҳ дода мешавад. Зимнан намояндаи тиxоратӣ вазифадор аст, ки супориши гирифтаашро чун соҳибкори муқаррарӣ uамхорона иxро кунад.

Намояндаи тиxоратӣ ҳақ дорад, ки аз тарафҳои шартнома ба ҳиссаҳои баробар пардохтани мукофотпулии шартшуда ва xуброни маблаuи ҳангоми иxрои супориш харxкардаашро, агар дар созишномаи байни онҳо тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, талаб намояд.

3. Намояндагии тиxоратӣ дар асоси шартномае, ки дар шакли хаттӣ баста шуда, нишондодҳоро ба ваколати намоянда дар бар мегирад ва дар сурати набудани чунин нишондодҳо, инчунин дар асоси ваколатнома ба амал бароварда мешавад.

Намояндаи тиxоратӣ вазифадор аст, ки маълумоти барояш маълумгардидаи аҳдҳои тиxоратиро пас аз иxрои супориши гирифтааш низ махфӣ нигоҳ дорад.

4. Хусусиятҳои намояндагии тиxоратӣ дар соҳаҳои алоҳидаи фаъолияти соҳибкорӣ бо қонун ва санади дигари ҳуқуқӣ муқаррар карда мешаванд.

Моддаи 210. Ваколатнома

1. Ваколатнома аз xониби як шахс ба шахси дигар додани ваколати хаттӣ барои намояндагӣ дар назди шахси сеюм дониста мешавад. Ваколатдиҳанда метавонад ваколатномаро барои аҳд бастани намоянда бевосита ба шахси сеюми дахлдор диҳад.

2. Ваколатнома барои бастани аҳде, ки шакли нотариалиро талаб мекунад, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, бояд аз xониби нотариус тасдиқ карда шавад.

3. Ба ваколатномаҳои тасдиқкардаи нотариус ваколатномаҳои зайл баробар карда мешаванд:

а) ваколатномаи хизматчиёни ҳарбӣ ва шахси дигари дар госпиталҳо, санаторияҳо ва муассисаҳои дигари ҳарбии табобати муолиxашаванда, ки аз xониби сардори чунин муассиса, муовини e оид ба қисми тиббӣ, сардухтур ё духтури навбатдор тасдиқ шудааст;

б) ваколатномаи хизматчиёни ҳарбӣ ва дар маҳалҳои xойгиршавии қисмҳо, xузъу томҳо, муассисаҳои ҳарбӣ ва таълимгоҳҳои ҳарбӣ, ки идораҳои нотариалӣ ва мақомоти дигари анxомдиҳандаи амалҳои нотариалӣ надоранд, инчунин ваколатномаи коргарону хизматчиён, аъзои оилаҳои онҳо ва аъзои оилаҳои хизматчиёни ҳарбӣ, ки аз xониби командири (сардори)-и ин қисм, xузъу том, муассиса ё таълимгоҳ тасдиқ шудаанд;

в) ваколатномаи шахси дар xойҳои аз озодӣ маҳрумшудагон қарордошта, ки аз xониби сардори маҳбасхонаи дахлдор тасдиқ кардааст;

г) ваколатномаи шаҳрвандони болиuи қобили амали дар муассисаҳои ҳифзи иxтимоии аҳолӣ қарордоштае, ки аз xониби маъмурияти ин муассиса ё роҳбари (муовини e) мақоми дахлдори ҳифзи иxтимоии аҳолӣ тасдиқ гардидааст.

4. Ваколатнома барои гирифтани музди меҳнат ва пардохтҳои дигари марбут ба муносибатҳои меҳнатӣ, барои гирифтани мукофотпулии муаллифону ихтироъкорон, нафақаю ёрдампулӣ ва стипендияҳо, пасандози шаҳрвандон дар бонкҳо ва барои гирифтани муросилот, аз xумла муросилоти пулӣ ва молу мулкӣ аз xониби ташкилоте, ки ваколатдиҳанда дар он кор ё таҳсил мекунад, ташкилоти истифодаи манзилгоҳи маҳали зисти e ва маъмурияти беморхонае, ки дар он e муолиxа мегардад, тасдиқ шуда метавонад.

          Ваколатномае, ки бо телеграф ва ҳамчунин аз тариқи намудҳои дигари алоқа ирсол мегардад, ба шарте ки ҳуҷҷатҳоро кормандони алоқа фиристанд, аз тарафи мақомоти алоқа тасдиқ карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

5. Ваколатнома аз номи шахси ҳуқуқӣ бо имзои роҳбари он ё шахси дигари тибқи ҳуxxатҳои таъсиси ба ин кор ваколатдори он ва гузоштани мeҳри ин ташкилот дода мешавад.

Ваколатнома аз номи шахси ҳуқуқии ба моликияти давлатӣ асосёфта барои гирифтан ё додани пул ва неъматҳои дигари молу мулкӣ инчунин бояд аз xониби сармуҳосиби (муҳосиби калон) ин ташкилот имзо карда шавад.

Моддаи 211. Мeҳлати ваколатнома

1. Мeҳлати амали ваколатнома зиёда аз се сол буда наметавонад. Агар дар ваколатнома мeҳлат нишон дода нашуда бошад, он эътибори худро дар давоми як соли пас аз санаи дода шуданаш нигоҳ медорад.

Ваколатномае, ки санаи дода шуданаш зикр наёфтааст, эътибор надорад.

2. Ваколатномаи аз xониби нотариус тасдиқшудае, ки барои анxоми амалҳо дар хориxа пешбинӣ гардида, дар хусуси мeҳлати эътибори он ишорае надорад, то аз xониби шахси ваколатномаро дода бекор карда шуданаш эътибор дорад.

Моддаи 212. Ба шахси дигар вогузоштани ваколат

1. Шахсе, ки ба e ваколатнома дода шудааст, амалҳоеро, ки барои иxрояшон ваколатдор шудааст, бояд шахсан анxом диҳад. Агар дар ваколатнома чунин ваколат дода шуда бошад ё шахс барои ҳифзи манфиати шахси ваколатномаро дода ба ин кор маxбур бошад, e метавонад иxрои ин амалҳоро ба шахси дигар вогузор намояд.

2. Шахсе, ки ваколаташро ба шахси дигар вогузоштааст, бояд дар ин хусус шахси ваколатнома додаро огоҳ сохта, дар бораи шахсе, ки ба e ваколаташро вогузоштааст, маълумоти зарурӣ пешниҳод намояд. Дар сурати иxро накардани ин eҳдадорӣ шахси ваколаташро вогузоркарда барои амалҳои шахсе, ки соҳиби ваколат шудааст, ҳамчун амалҳои худ масъулият бар дeш мегирад.

3. Ваколатномае, ки мувофиқи тартиби ба шахси дигар вогузор намудани ваколат дода шудааст, ба истиснои ҳолатҳои дар қисми 4, моддаи 210 ҳамин Кодекс пешбинигардида бояд дар идораи нотариус тасдиқ карда шавад.

4. Мeҳлати амали ваколатномаи мувофиқи тартиби ба шахси дигар вогузор намудани ваколат додашуда набояд аз мeҳлати амали ваколатномае, ки дар асоси он дода шудааст, зиёдтар бошад.

Моддаи 213. Қатъи ваколатнома

1. Амали ваколатнома дар ҳолатҳои зерин қатъ мегардад:

     **а) иҷрои амалҳое, ки дар ваколатнома пешбинӣ гардидаанд; (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

б) гузаштани мeҳлати ваколатнома;

в) ваколатномаро бекор кардани шахсе, ки онро додааст;

г) даст кашидани шахсе, ки ба e ваколатнома дода шудааст;

д) катъ гардидани фаъолияти шахси ҳуқуқие, ки аз номи он ваколатнома дода шудааст;

е) қатъ гардидани фаъолияти шахси ҳуқуқие, ки ба он ваколатнома дода шудааст;

ж) вафот кардани шаҳрванде, ки ваколатнома додааст, uайри қобили амал, дорои қобилияти маҳдуди амал ё бедарак эътироф гардидани e;

з) вафот кардани шаҳрванде, ки ба e ваколатнома дода шудааст, uайри қобили амал, дорои қобилияти маҳдуди амал ё бедарак эътироф гардидани e.

2. Шахсе, ки ваколатнома додааст, метавонад ҳар вақт ваколатнома ё ба шахси дигар вогузор намудани ваколатро бекор кунад ва шахсе, ки ба e ваколатнома дода шудааст, метавонад аз он даст кашад. Созишнома дар бораи даст кашидан аз ин ҳуқуқ эътибор надорад.

3. Бо қатъи ваколатнома ба шахси дигар вогузор намудани ваколат низ беэътибор мегардад.

Моддаи 214. Оқибати қатъи ваколатнома

1. Шахсе, ки ваколатнома дода, минбаъд онро бекор кардааст, вазифадор аст дар хусуси бекор кардани он ба шахсе, ки ваколатнома дода шудааст, инчунин ба шахси сеюми ба e маълуме, ки ваколатнома барои намояндагӣ дар наздашон дода шудааст, маълум созад. Дар сурати бо сабабҳои дар зербандҳои   д) ва ж) қисми 1 моддаи 213 ҳамин Кодекс зикргардида қатъ гардидани ваколатнома, чунин eҳдадорӣ ба зиммаи ворисони ҳуқуқии шахсе гузошта мешавад, ки ваколатномаро додааст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. ҳуқуқу eҳдадориҳое, ки дар натиxаи амали шахси ваколатнома гирифта ба миён омадааст, то лаҳзае ки ин шахс дар хусуси қатъ гардидани он огоҳӣ ёфтааст ё мебоист огоҳӣ ёбад, барои шахси ваколатнома додагӣ ва ворисони ҳуқуқии e нисбати шахси сеюм эътибор доранд. Агар шахси сеюм беэътибор будани ваколатномаро дониста бошад ё бояд медонист, ин қоидаҳо истифода намешаванд.

3. Пас аз беэътибор шудани ваколатнома шахсе, ки онро гирифтаст ё ворисони ҳуқуқии e, вазифадоранд,   ваколатномаро фавран баргардонанд.

**ЗЕРФАСЛИ   4**

МEҳЛАТ. ҳИСОБ КАРДАНИ МEҳЛАТ.

МEҳЛАТИ ДАЪВО

**БОБИ 9**

**МАФҳУМ, НАВЪҳО ВА ҳИСОБ КАРДАНИ М**EҳЛАТ

**Моддаи 215. Муайян намудани м**eҳлат

Мeҳлати дар қонун, санади дигари ҳуқуқӣ ё аҳд муқарраргардида ё аз xониби суд таъингардида бо санаи тақвим ё гузаштани давраи вақте муайян мегардад, ки бо сол, моҳ, ҳафта, рeз ё соат ҳисоб карда мешавад.

Мeҳлат мумкин аст бо ишора ба ҳодисае, ки бояд ҳатман фаро расад, низ муайян карда мешавад.

Моддаи 216. Оuози мeҳлати бо давраи вақт муайянгардида

Xараёни мeҳлати бо давраи вақт муайянгардида дар рeзи дигари пас аз санаи тақвимӣ ё фаро расидани ҳодисае оuоз меёбад, ки бо он муайян шудаааст.

Моддаи 217. Хатми мeҳлати бо давраи вақт муайянгардида

1. Мeҳлате, ки бо солҳо ҳисоб карда мешавад, дар моҳу санаи дахлдори соли охири мeҳлат хотима меёбад.

Нисбати мeҳлате, ки ним сол муайян шудааст, қоидаҳои барои мeҳлати бо моҳҳо ҳисобшаванда истифода мешаванд.

2. Ба мeҳлате, ки бо семоҳаҳои сол ҳисоб карда мешавад, қоидаҳо барои мeҳлати бо моҳҳо ҳисобшаванда истифода бурда мешаванд. Дар айни замон ҳисоби семоҳа аз аввали сол шурeъ мешавад.

3. Мeҳлате, ки бо моҳҳо ҳисоб карда мешавад, дар санаи дахлдори моҳи охири мeҳлат хатм меёбад.

Мeҳлате, ки ним моҳ муайян шудааст, ҳамчун мeҳлати бо рeз ҳисобкардашаванда шуморида шуда, баробар ба понздаҳ рeз дониста мешавад.

Агар хатми мeҳлати бо моҳ ҳисобшаванда ба моҳе рост ояд, ки санаи дахлдор надорад, пас мeҳлат дар рeзи охирини ҳамин моҳ хотима меёбад.

4. Мeҳлате, ки бо ҳафта ҳисоб карда мешавад, дар рeзи дахлдори ҳафтаи охирини мeҳлат хотима меёбад.

Моддаи 218. Хатми мeҳлат дар рeзи uайрикорӣ

Агар рeзи охирини мeҳлат ба рeзи uайрикорӣ рост ояд, рeзи хатми мeҳлат рeзи наздиктарини кории баъди он фаро расида ба ҳисоб меравад.

Моддаи 219. Тартиби иxрои амал дар рeзи охирини мeҳлат

1. Агар барои иxрои ягон амал мeҳлат муайян шуда бошад, онро то соати бисту чори рeзи охирини мeҳлат анxом додан мумкин аст.

Вале агар ин амал дар ягон ташкилот бояд анxом дода шавад, пас мeҳлат дар ҳамон соате ба охир мерасад, ки иxрои амали дахлдор дар ин ташкилот мутобиқи тартиби муқарраргардида қатъ карда мешавад.

2. Аризаҳои хаттӣ ва огоҳиномаҳое, ки ба ташкилотҳои алоқа то соати бисту чори рeзи охирини мeҳлат супорида шудаанд, дар мeҳлати муайян супоридашуда ба ҳисоб мераванд.

**БОБИ 10**

МEҳЛАТИ ДАЪВО

**Моддаи 220. Мафҳуми м**eҳлати даъво

1. Мeҳлати даъво мeҳлатест, ки дар давоми он талаби даъвои аз сабаби вайрон кардани ҳуқуқи шахс ё манфиати қонунан ҳифзшудааш ба миён омадааст, қонеъ карда шуданаш мумкин аст.

2. Мeҳлати даъво ва тартиби ҳисоби он тибқи қонун пешбинӣ гардида, онро бо шартномаи байни тарафҳо таuйир додан мумкин нест.

3. Асоси боздошт ё танаффуси мeҳлати даъворо ҳамин Кодекс ва дигар қонунҳо муқаррар мекунанд.

Моддаи 221. Мeҳлати умумии даъво

Мeҳлати умумии даъво се сол муқаррар карда мешавад.

Моддаи 222. Мeҳлати махсуси даъво

1. Барои навъҳои алоҳидаи даъво қонун метавонад мeҳлатҳои махсуси даъвои нисбат ба мeҳлати умумӣ камтар ё бештарро муқаррар намояд.

2. Қоидаҳои моддаҳои 220, 223-230 ҳамин Кодекс агар дар қонун тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, инчунин ба мeҳлатҳои махсус низ татбиқ мегардад.

Моддаи 223. Татбиқи мeҳлати даъво

1. Дархостро оиди ҳифзи ҳуқуқи вайронгардида сарфи назар аз гузашти мeҳлати даъво суд xиҳати баррасӣ қабул мекунад.

2. Мeҳлати даъворо суд танҳо тибқи аризаи тарафи иштирокчии баҳс, ки то қабул гардидани қарори суд арз шудааст, татбиқ менамояд.

Гузашти мeҳлати даъво, ки аз татбиқи он тарафи иштирокчии баҳс арз кардааст, барои радди даъво қарор қабул кардани суд асос шуда метавонад.

Бо гузашти мeҳлати даъво оид ба талаби асосӣ инчунин мeҳлати даъво оид ба талаби иловагӣ (дар бораи талаб карда гирифтани **ноустуворона**, оид ба масъулияти кафил ва uайра)   низ хотима меёбад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 224. Баҳисобгирӣ ва оuози xараёни мeҳлати даъво

1. Тартиби баҳисобгирии мeҳлати даъво мутобиқи қоидаҳои умумии баҳисобгирии мeҳлати даъво, ки ҳамин Кодекс пешбинӣ намудааст, муайян карда мешавад.

2. Xараёни мeҳлати даъво аз рeзе, ки шахс огоҳ гардидааст ё мебоист аз вайрон гардидани ҳуқуқаш огоҳӣ меёфт, оuоз мегардад. Истиснои ин қоидаро ҳамин Кодекс ва дигар қонунҳо муқаррар мекунанд.

3. Мутобиқи eҳдадориҳои дорои мeҳлати иxро xараёни мeҳлати иxрои даъво баъди хатми мeҳлати иxро оuоз меёбад.

Мутобқи eҳдадориҳое, ки мeҳлати иxрои онҳо муайян нашудааст ё бо лаҳзаи пасталабкунӣ муайян гардидааст, xараёни мeҳлати даъво аз лаҳзае оuоз меёбад, ки қарздиҳанда ҳуқуқи пешниҳоди талаботи иxрои eҳдадориро пайдо мекунад ва агар ба   қарздор барои иxрои чунин талаб мeҳлати имтиёзнок дода шавад, баҳисобгирии мeҳлати даъво пас аз   хатми иxрои мeҳлати мазкур оuоз меёбад.

4. Дар мавриди eҳдадориҳои акс (регрессивӣ) xараёни мeҳлати даъво аз лаҳзаи иxрои eҳдадориҳои асосӣ оuоз меёбад.

Моддаи 225. Мeҳлати даъво ҳангоми иваз шудани шахс дар eҳдадорӣ

Иваз шудани шахс дар eҳдадорӣ боиси таuйир ёфтани мeҳлати даъво ва тартиби баҳисобгирии он шуда наметавонад.

Моддаи 226. Боздошти xараёни мeҳлати даъво

1. Xараёни мeҳлати даъво дар ҳолатҳои зайл   боздошта мешаванд:

а) агар барои арзи даъво дар шароити мавxуда ҳолатҳои фақулодда ё ногувор (нерeи бартараф карда нашаванда) халал расонида   бошад;

б) агар даъвогар ё xавобгар дар ҳайати Қувваҳои Мусаллаҳ дохил шуда бошад, ки ба ҳолати низомӣ (ҳарбӣ) гузаронида   шудааст;

в) дар ҳолати дар асоси қонун ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян намудани ба таъхир гузоштани мeҳлати иxрои eҳдадорӣ (мораторий);

г) ҳангоми боздошти амали қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ, ки муносибатҳои дахлдорро танзим менамояд;

д) агар шахси uайри қобили амал намояндаи қонунӣ надошта бошад;

е) дар дигар ҳолатҳо, агар он бо қонунҳои махсус пешбинӣ гардида бошанд.

2. Xараёни мeҳлати даъво ба шарте боздошта мешавад, ки агар ҳолатҳои дар ҳамин модда зикршуда дар шаш моҳи охири мeҳлати даъво ба миён омадаанд ё идома доштанд ва агар ин мeҳлат ба шаш моҳ баробар ё аз шаш моҳ камтар бошад, дар xараёни мeҳлати даъво боздошта мешавад.

3. Аз рeзи хотима ёфтани ҳолате, ки барои боздошти мeҳлати даъво сабаб гардидааст, xараёни мeҳлати он идома меёбад. Қисми боқимондаи мeҳлат то шаш моҳ дароз карда мешавад ва агар мeҳлати даъво баробари шаш моҳ ё аз ин камтар бошад, он гоҳ то мeҳлати даъво дароз карда мешавад.

Моддаи 227. Канда шудани xараёни мeҳлати даъво

Xараёни мeҳлати даъво ҳангоми тартиби муқарраргардида пешниҳод кардани даъво, инчунин ҳангоми аз xониби шахси eҳдадор анxом додани амале, ки оид ба эътирофи қарз ё дигар eҳдадориҳо далолат мекунад, канда мешавад.

Пас аз канда шудани мeҳлати даъво xараёни он аз нав оuоз меёбад; вақте, ки то канда шудани мeҳлат гузаштааст, ба мeҳлати нав ҳисоб карда намешавад.

Моддаи 228. Xараёни мeҳлати даъво дар мавриди баррасӣ қарор надодани даъво

Агар суд даъворо бе муҳокима монда бошад, пас xараёни мeҳлати даъво, ки то арзи даъво оuоз ёфта буд, тибқи тартиби умумӣ идома меёбад.

Агар суд даъворо, ки ба парвандаи xиноятӣ арз шудааст, бидуни муҳокима монда бошад, пас xараёни мeҳлати даъво, ки то арзи даъво оuоз шуда буд, то эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукм, ки мутобиқи он даъво мавриди муҳокима қарор нагирифтааст, боздошта мешавад; вақте, ки дар давоми он мeҳлати даъво боздошта шуда буд, ба мeҳлати даъво ҳисоб карда намешавад. Дар айни замон агар қисми боқимондаи мeҳлат камтар аз шаш моҳ бошад, он то шаш моҳ дароз карда мешавад.

Моддаи 229. Барқарор намудани мeҳлати даъво

1. Дар ҳолатҳое ки суд сабаби гузаронидани мeҳлати даъворо вобаста ба шахсияти даъвогар (бемории вазнин, ҳолати оxизона, бесаводӣ ва uайра) узрнок эътироф кунад, ҳуқуқи вайронгардидаи шаҳрванд бояд ҳифз гардад. Сабабҳои гузаронидани мeҳлати даъворо ҳангоме узрнок эътироф кардан мумкин аст, ки агар онҳо дар шаш моҳи охири мeҳлати даъво xой доштанд ва агар ин мeҳлат баробар ба шаш моҳ ё аз шаш моҳ камтар бошад, дар xараёни мeҳлати даъво.

Моддаи 230. Иxрои eҳдадорӣ пас аз гузашти мeҳлати даъво

Қарздор ё дигар шахси eҳдадор, ки eҳдадориашро баъди хатми мeҳлати даъво иxро кардааст, ҳақ надорад eҳдадории иxрокардаашро пас талаб намояд, ҳарчанд дар лаҳзаи иxро шахси мазкур аз гузашти мeҳлати даъво огоҳ набошад.

Моддаи 231. Талаботе, ки ба онҳо мeҳлати даъво татбиқ намегардад

Ба талаботи зерин мeҳлати даъво татбиқ намегардад:

а) талабот оид ба ҳимояи ҳуқуқи шахсии uайримолу мулкӣ ва дигар неъматҳои uайримоддӣ, ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун;

б) талаботи амонатгузарон ба бонк оиди пардохти амонат;

в) талабот дар мавриди товони зиёне, ки ба ҳаёт ё саломатии шаҳрванд расонида шудааст. Аммо талаботе, ки бо гузашти се сол аз лаҳзаи пайдо кардани ҳуқуқ ба товони чунин зиён арз шудааст, барои мeҳлати гузашта, вале на бештар аз се соли аз рeзи арзи даъво қонеъ карда мешавад;

г) талаботи молик ё дигар соҳиби молу мулк оид ба рафъи ҳама гуна вайронкунии   ҳуқуқи e, ҳарчанд ин вайронкуниҳо бо маҳрум кардан аз соҳибият алоқаманд намебошанд   (моддаи 325);

д) талаботи молик ё дигар ашхос дар бораи беэътибор донистани санади мақомоти идораи давлатӣ ва ҳокимиятӣ маҳаллӣ, ки ҳуқуқи шахси зикршударо ба соҳибият истифода ва ихтиёрдории молу мулки марбути онҳо вайрон мекунад;

е) дигар талабот дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун.

**ФАСЛИ   II**

**ҳУҚУҚИ МОЛИКИЯТ. ДИГАР ҳУҚУҚҳОИ МОЛУ МУЛКӢ**

**БОБИ 11**

**МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ**

Моддаи 232. Мафҳум ва мазмуни ҳуқуқи моликият

1. ҳуқуқи моликият ҳуқуқи қонунан эътирофгардида ва ҳифзшавандаи субъект оид ба тибқи салоҳдиди худ соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ намудани молу мулкаш мебошад.

2. Молик ҳуқуқ дорад молу мулки худро соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ намояд. ҳуқуқи соҳибият аз имконияти ҳуқуқии таъминшударо ҳақиқатан татбиқ гардидани моликияти ҳуқуқи молу мулк иборат мебошад.

ҳуқуқи истифодаи молу мулк имконияти қонунан аз молу мулк ба даст овардани хосиятҳои табиии фоиданоки он ва ҳамчунин аз он фоида гирифтан аст. Фоида метавонад ба тариқи даромад, афзоиши самар, насл ё шаклҳои дигар ба даст ояд.

ҳуқуқи ихтиёрдорӣ - ин имконияти аз xиҳати ҳуқуқӣ таъминшудаи муайян намудани тақдири ҳуқуқии молу мулк иборат мебошад.

3. Молик ҳақ дорад мутобиқи салоҳдиди худ нисбати молу мулкаш ҳама гуна амалро раво бинад, аз xумла онро ба дигар ашхос фурeшад, худ молик монаду ҳуқуқҳояшро дар мавриди соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ кардани молу мулк ба онҳо вогузорад, молу мулкро ба иxора диҳад ва аз он бо усули дигар истифода барад ё онро ба тарзи дигар ихтиёрдорӣ кунад.

4. Аз xониби молик татбиқ намудани ҳуқуқҳояш набояд ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунан ҳифзшудаи дигар ашхосро вайрон кунад. Вайронкунии ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунан ҳифзшудаи молик метавонад ҳамзамон бо дигар шаклҳо дар сeиистифода аз вазъияти инҳисорӣ ва бартаридоштаи молик инъикос гардад.

Молик вазифадор аст барои пешгирии зиёни воқеие, ки ҳангоми татбиқи ҳуқуқҳояш ба саломатии шаҳрвандон ва муҳити атроф расида метавонад, тадбирҳо андешад.

5. ҳуқуқи моликият бемeҳлат мебошад. ҳуқуқи моликияти молу мулк танҳо дар асоси пешбининамудаи ҳамин Кодекс маxбуран қатъ шуданаш мумкин аст.

6. Тибқи ҳолатҳо, шарт ва ҳадди пешбининамудаи санади қонунӣ молик вазифадор аст ба дигар ашхос ихтиёран истифодаи   маҳдуди молу мулки худро вогузорад.

Моддаи 233. Масъулияти нигоҳдошти молу мулк

1. Молик , агар дар санади қонунӣ ё **шартнома** тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, масъулияти нигоҳдошти молу мулки худро ба eҳда дорад ва наметавонад якxониба ин масъулиятро ба зимаи шахси сеюм вогузорад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Агар молу мулк ҳаққонӣ дар назди шахси сеюм қарор дошта бошад, пас хароxоти онҳо барои нигоҳдошти молу мулки uайр бояд аз xониби молик пардохта шавад, ба шарте ки дар шартнома ё қонун тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад.

Ба шахсе, ки молу мулкро бевиxдонона ё uайриқонунӣ соҳибӣ кардааст, хароxоти нигоҳдошти он пардохта намешавад (моддаи   324 ҳамин Кодекс).

Моддаи 234. Таваккали тасодуфан нобуд ё вайрон шудани молу мулк

1. Таваккали тасодуфан нобуд ё вайрон шудани молу мулк, агар дар санади қонунӣ ё **шартнома** тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ба зимаи молик гузошта мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Таваккали тасодуфан нобудшавии тасодуфӣ ё ногаҳон вайрон шудани молу мулки бегона карда шуда, агар дар санади қонунӣ ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳамзамон бо ҳуқуқдории моликият шудан ба харидор мегузарад.

3. Агар шахси аз тасарруф бароваранда гунаҳкорона мeҳлати додани молу мулкро гузаронида бошад ё бадастоваранда гунаҳкорона мeҳлати қабули онро гузаронида бошад, таваккали тасодуфан нобуд ё вайрон шудани молу мулк ба зимаи тарафе гузошта мешавад, ки мeҳлатро гузаронидааст.

**Моддаи 235. Субъектҳои ҳуқуқи моликият**

1. Субъекти ҳуқуқи моликият дар Ҷумҳурии Тоҷикистон давлат, шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, **иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ташкилотҳои динӣ**, дигар иттиҳодияҳои шаҳрвандон ва коллективҳо, воҳидҳои марзию маъмурӣ, давлатҳои хориxӣ, ташкилотҳои **байналмилалӣ**, дигар шахси ҳуқуқӣ ва воқеии хориxӣ мебошанд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

2. Ҷумҳурии Тоҷикистон дахлнопазирии молу мулк ва имконоти татбиқи ҳуқуқи моликияти ҳар як моликро таъмин менамояд.

3. Қонун навъҳои **молу мулкеро**, ки танҳо дар моликияти давлатӣ буда метавонанд, муайян менамояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 236. Шаклҳои моликият**

**1. Моликият дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шакли хусусӣ ва оммавӣ (давлатӣ) мавҷуд мебошад.**

     Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон моликияти давлатҳои хориҷӣ, ташкилотҳои байналмилалӣ, шахсони воқеӣ ва ҳуқуқии хориҷӣ метавонад вуҷуд дошта бошад, ба шарте ки дар қонун тартиби дигар муқаррар нашуда бошад.

2. Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди шаклҳои мухталифи моликият шароити зарурии баробар фароҳам меоварад ва ҳимояи онҳоро таъмин мекунад.

**(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 237. Мафҳум ва шаклҳои моликияти хусусӣ

1. Моликияти хусусӣ моликияти шаҳрвандон ё шахси ҳуқуқии uайридавлатӣ ё иттиҳодияҳои онҳо мебошад.

Моликияти xамъиятӣ, аз xумла **ташкилотҳои динӣ**, шакли махсуси моликияти хусусӣ аст.

2. Ба моликияти хусусӣ метавонад ҳама гуна молу мулк, ба uайр аз шаклҳои алоҳидаи молу мулк, ки мутобиқи санади қонунӣ наметавонанд марбут ба шаҳрвандон ё шахси ҳуқуқӣ бошанд, дохил шавад.

Теъдод ва арзиши **молу мулке**, ки моликияти хусусӣ мебошад, маҳдуд карда намешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 18.03.2015 сол №1178)

Моддаи 238. ҳуқуқи моликияти давлатӣ

1. Моликияти давлатӣ дар шакли моликияти xумҳуриявӣ ва коммуналӣ баромад мекунад.

2. Моликияти xумҳуриявӣ аз хазинаи xумҳуриявӣ ва **молу мулке**, ки мутобиқи санади қонунӣ ба шахси ҳуқуқии давлатии xумҳуриявӣ вобаста карда шудааст, иборат мебошад.

Маблаuҳои буxети xумҳурӣ, захираи тиллоию асъор ва хазинаи алмос, объектҳои моликияти истиснои (мутлақ)-и давлатӣ ва дигар молу мулки давлатӣ, ки ба шахси ҳуқуқии давлатӣ вобаста карда нашудаанд, хазинаи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ташкил медиҳанд.

3. Моликияти коммуналӣ аз хазинаи маҳаллӣ ва **молу мулке**, ки мутобиқи санади қонунӣ ба шахси ҳуқуқии коммуналӣ вобаста карда шудаанд, иборат мебошад.

Маблаuҳои молу мулки буxети маҳаллӣ ва дигар молу мулки коммуналӣ, ки ба шахси ҳуқуқии коммуналӣ вобаста карда нашудаанд, хазинаи маҳаллиро ташкил медиҳанд.

4. Молу мулкеро, ки таҳти моликияти давлат қарор дорад, ба шахси ҳуқуқии давлатӣ дар асоси ҳуқуқи хоxагидорӣ ё идораи оперативӣ вобаста кардан мумкин аст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 239. Моликияти истиснои давлатӣ

1. Замин, сарватҳои зеризаминӣ, об, фазои ҳавоӣ ва олами набототу ҳайвонот, дигар боигарии табиӣ моликияти истиснои давлатӣ мебошанд.

2. Хусусияти татбиқи ҳуқуқи моликият ба замин ва дигар захираҳои табииро ҳамин Кодекс, қонуни замин ва дигар қонунҳо муқаррар менамоянд.

Моддаи 240. ҳуқуқи моликият ва дигар ҳуқуқҳои молу мулкӣ ба манзил

Хусусияти татбиқи ҳуқуқи моликият ва дигар ҳуқуқҳои молу мулкиро ба манзил Кодекси манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим мекунад.

Моддаи 241. ҳуқуқи молу мулкии ашхосе, ки молик намебошанд

1. Ба ҳуқуқи молу мулкӣ дар баробари ҳуқуқи моликият инҳо дохил мешаванд:

а) ҳуқуқи истифодаи замин;

б) ҳуқуқи хоxагидорӣ;

в) ҳуқуқи идораи оперативӣ;

г) дигар ҳуқуқҳои молу мулкӣ.

2. ҳуқуқи истифодаи замин имконияти қонунии шахси воқеӣ ё ҳуқуқӣ, яъне истифодабарандаи замин xиҳати истифодаи хосиятҳои фоидабахши он вобаста ба мақсади таъиноти он мебошад. Истифодабарандаи замин инчунин ба молики қитъаи замин, ки таҳти истифодааш мебошад, ҳуқуқ дорад.

Асос ва тартиби ҳуқуқдор шудан, таuйир ё қатъ ёфтани ҳуқуқи истифодаи замин, ҳуқуқу eҳдадориҳои истифодабарандагони замин, аз xумла ба шахси дигар вогузор кардани ҳуқуқи истифодаи заминро Кодекси замини Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар менамоянд.

БОБИ 12

БА ДАСТ ОВАРДАНИ ҳУҚУҚИ МОЛИКИЯТ

Моддаи 242. Асосҳои ба даст овардани ҳуқуқи моликият

1. ҳуқуқи моликиятро ба моли наве, ки шахс барои худ, бо риояи қонун ва дигар санади ҳуқуқӣ тайёр кардааст ё сохтааст, аз xониби ҳамин шахс ба даст оварда мешавад.

ҳуқуқи моликият ба самара, маҳсулот, даромадеро, ки аз истифодаи молу мулк ба даст омадааст, дар асоси моддаи 149 ҳамин Кодекс соҳиб шудан мумкин аст.

2. ҳуқуқи соҳибӣ ба **молу мулкеро**, ки молик дорад, шахси дигар дар асоси шартномаи хариду фурeш, иваз, тeҳфа кардан ё дигар аҳдҳои аз **ихтиёрдорӣ** баровардани молу мулк ба даст оварданаш мумкин аст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Дар сурати фавти шаҳрванд ҳуқуқи моликият ба молу мулки e тибқи васиятнома ё қонун чун мерос ба дигар ашхос мегузарад.

Дар сурати азнавташкилшавии шахси ҳуқуқӣ ҳуқуқи моликият ба молу мулкаш ба шахси ҳуқуқии он - ворисони ҳуқуқии шахси ҳуқуқии азнавташкилшаванда мегузарад.

Бидуни ихтиёри молик таҳти **ихтиёрдории** дигар шахс қарор додани молу мулки e ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс манъ аст.

**Ҳуқуқи моликият ба молу мулке, ки ихтиёран (бо созиш)** **ё маҷбурӣ** **нисбати он рўёниш татбиқ шудааст, бо риояи талаботи қонун ба даст оварда мешавад. (ҚЧТ аз 02.01.2020с.№1657)**

3. Шахс тибқи ҳолатҳо ва тартиби пешбининамудаи ҳамин Кодекс метавонад ба **молу мулке**, ки соҳиб надорад, ба молу мулке, ки соҳибаш номаълум аст ё ба молу мулке, ки соҳибаш аз он даст кашидааст ё бо дигар асосҳои пешбининамудаи қонун ҳуқуқи моликиятро аз даст додааст, ҳуқуқ пайдо кунад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

4. Аъзои кооперативи манзил, сохтмону манзил, бeстонсаро, гараж ё дигар кооперативи **ѓайритиҷоратии** дигар ашхосе, ки ба саҳмгузорӣ ҳақ дошта, саҳми худро барои манзил, бeстонсаро, гараж ё дигар бинои аз тарафи ҳамин кооператив ба онҳо xудокарда пурра пардохтаанд, ба молу мулки зикргардида ҳуқуқ пайдо мекунанд. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

**Моддаи 243. Ба миён омадани ҳуқуқи моликият ба молу мулки uайриманқули аз нав таъсисдодашаванда**

ҳуқуқи моликият ба бино, иншоот ва дигар молу мулки uайриманқули аз нав таъсисёбанда, ки бояд аз қайди давлатӣ гузарад, аз лаҳзаи чунин бақайдгирӣ ба миён меояд.

Моддаи 244. Коркард

1. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқи моликият ба молу мулки нави манқул, ки шахс бо роҳи коркард аз масолеҳи бегонабуда тайёр кардааст, аз тарафи соҳиби масолеҳ ба даст оварда мешавад.

Вале дар сурати аз арзиши масолеҳ хеле баланд будани арзиши коркард ҳуқуқи моликии eро ба молу мулки нав шахсе пайдо мекунад, ки софдилона амал карда,   коркардро ба манфиати худ анxом додааст.

2. Агар дар созишнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, соҳиби масолеҳ, ки ба маҳсулоти аз он тайёркардашуда ҳуқуқи моликият пайдо кардааст, вазифадор аст арзиши коркардро ба шахси ин амалро анxомдода пардозад, дар ҳолати ҳуқуқдор шудани шахс ба моли нав бошад, шахси коркардро анxомдода вазифадор аст ба соҳиби масолеҳ арзиши онро пардозад.

3. Молики масолеҳ, ки дар натиxаи амали бевиxдононаи шахси коркардро анxомдода аз он маҳрум шудааст, ҳақ дорад масолеҳи нав ва xуброни зиёни расидаро талаб намояд.

Моддаи 245. Соҳибӣ кардани моле, ки xамъоварии он дастраси умум мебошад

Дар ҳолатҳое ки мутобиқи қонун, бо иxозати умумие, ки молик додааст ё мутобиқи анъанаҳои маҳаллӣ дар xангалзор, обанбор ё дигар минтақа xамъоварии ҳосили меваxот, сайди моҳӣ, сайди ҳайвонот, xамъоварии дигар чизҳо дастраси умум   ва дигар амал иxозат дода шудааст, ҳуқуқи моликиятро ба моли дахлдор шахсе пайдо мекунад, ки онро xамъоварӣ ё шикор кардааст.

Моддаи 246. Сохтмони худсарона

1. Сохтмони худсарона - сохтмони хонаи истиқоматӣ, биною иншоот ё дигар молу мулки uайриманқуле мебошад, ки дар қитъаи замини мутобиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ва дигар санади ҳуқуқӣ барои чунин мақсад xудонашуда ё бидуни гирифтани иxозати зарурӣ ё ба таври назаррас вайрон кардани меъёру   қоидаҳои шаҳрсозӣ бунёд шудааст.

2. Шахсе, ки сохтмони худсаронаро анxом додааст, ба он ҳуқуқи моликӣ пайдо намекунад. E ҳуқуқ надорад чунин биноро ихтиёрдорӣ кунад, тeҳфа намояд, ба иxора супорад ва дигар аҳдҳоро анxом диҳад.

Иморат бояд аз тарафи шахси онро сохта ё аз ҳисоби e ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 3   моддаи мазкур, вайрон карда мешавад.

3. Ҳуқуқи моликии шахси сохтмони худсаронаро анҷомдода аз ҷониби суд ба шарте эътироф карда мешавад, агар қитъаи замин мутобиқи тартиби пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ин шахс барои сохтмони иморат дода шуда бошад.

Агар нигоҳ доштани сохтмони худсарона ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунан ҳифзшавандаи дигар шахсонро вайрон кунад ё ба ҳаёт ва саломатии онҳо ё бехатарии иншооти дар атрофи ин сохтмон ҷойгиршуда таҳдид намояд, ҳуқуқи моликии ин шахс эътироф карда намешавад. (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)



**Моддаи 247. Лаҳзаи бавуҷудоии ҳуқуқи соҳибмулкии бадастоваранда тибқи шартнома**

1. Ҳуқуқи соҳибмулкии ашёи тибқи шартнома бадастовардашуда аз лаҳзаи додани он пайдо мешавад,

агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад.

2. Агар шартнома оид ба бегона кардани молу мулкро ба қайди давлатӣ гирифтан даркор бошад, ҳуқуқи соҳибмулкӣ ба бадастоварандаи он аз лаҳзаи бақайдгирии он ба вуҷуд меояд. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

Моддаи 248. Супоридани ашёҳо

1. Супоридан, яъне ба бадастдароваранда додани ашёҳо, ҳамчунин ба боркашонанда супоридани ашёҳо барои фиристонидан ё ба ташкилоти алоқа барои бадастдароваранда ирсол додан, фиристонидани ашёҳои дур карда шуда бидуни eҳдадории бурдарасонӣ эътироф карда мешавад.

Ашё аз лаҳзаи ҳақиқатан ворид шудан ба ихтиёри бадастдароваранда ё шахси таъин кардаи e ба бадастдароваранда супурдашуда ҳисоб мегардад.

2. Агар дар лаҳзаи бастани шартнома оиди дур кардани ашёҳо он дар ихтиёри бадастдароваранда қарор дошта бошад, аз ҳамин лаҳза ашё ба e супоридашуда эътироф мегардад.

3. Додани коносамент ё дигар ҳуxxати ихтиёрдорӣ намудани мол бо супоридани ашё баробар дониста мешавад.

Моддаи 249. Ашёи бесоҳиб

1. Ашёе, ки соҳиб надорад ё соҳибаш номаълум аст ё ашёе, ки соҳибаш аз моликии он даст кашидааст, бесоҳиб дониста мешавад.

2. Агар он мутобиқи қоидаҳои ба даст овардани ҳуқуқи моликият ба ашёе, ки аз он молик даст кашидааст (моддаи 250), дар бораи ёфтан (моддаҳои 251-252), дар бораи ҳайвоноти беназорат (моддаҳои 254-255) ва ганxина (257) мустасно набошад,   ҳуқуқи моликият ба молу мулки бесоҳиби манқул мумкин аст мутобиқи эътибор (амр)-и   давомнокии мeҳлати ба даст овардани ашё (моддаи 258) пайдо карда шавад.

3. Ашёи uайриманқули бесоҳиб аз xониби мақоме, ки молу мулки uайриманқулро ба қайди давлатӣ мегирад, тибқи аризаи мақоми дахлдори давлатӣ ба ҳисоб гирифта   мешавад.

Пас аз гузаштани ду сол аз рeзи ба ҳисоб гирифтани ашёи uайриманқули бесоҳиб, мақоми ваколатдори идораи молу мулки давлатӣ метавонад ба суд бо талабот дар мавриди ба моликияти давлатӣ дохилшуда эътироф кардани ин ашё муроxиат кунад.

Ашёи uайриманқули бесоҳиб, ки бо қарори суд ба моликияти давлатӣ қабулгардида эътироф нашудааст, метавонад аз тарафи молики онро гузошта аз нав барои соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ қабул гардад ва ё тибқи эътибори давомнокии мeҳлати ба даст овардани ашё (моддаи 258) соҳибӣ карда шавад.

Моддаи 250. Ашёи манқуле, ки молик аз онҳо даст кашидааст

1. Ашёи манқуле, ки молик партофтааст ё ба тарзи дигар бо мақсади даст кашидан аз ҳуқуқи моликӣ ба онҳо вогузоштааст (ашёи партофташуда), шахси дигар метавонад мутобиқи тартиби пешбининамудаи қисми 2 моддаи мазкур моликияти худ гардонад.

         2. Шахсе, ки молик ва истифодабарандаи қитъаи замин, обанбор ё дигар объект мебошад ва дар он ашёи партофташудаи дорои арзиши **на камтар аз даҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо** ё ин ки партовҳои партофташудаи металл, маҳсулоти нуқсондор, боқимондаҳои хўла, хоктўдаҳои кон ё партове, ки ҳангоми истихроҷи канданиҳои фоиданок ба вуҷуд омадаанд, партови истеҳсолот ё дигар партовҳо мавҷуд аст, ҳуқуқ дорад соҳибмулки ашё бошад, ба истифодаи он шурўъ намояд ё дигар амалро анҷом диҳад, ки аз табдилёбии ашё ба моликияти шахсӣ гувоҳӣ медиҳад**. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247) (Қ ҶТ аз 3.07.12с. №850)**

Агар мутобиқи аризаи шахс дигар ашёи партофташуда аз xониби суд бесоҳиб эътироф шуда бошад, он моликияти шахсии ашёро соҳибӣ карда мегардад.

Моддаи 251. Бозёфт

1. Шахсе, ки ашёи гумшударо ёфтааст, вазифадор аст, шахси гумкардаи ашё ё дигар шахси ба e шиносро, ки ҳуқуқи гирифтани молро доранд, огоҳ созад ва ба ин шахс ашёро баргардонад.

Агар ашё дар бино ё нақлиёт ёфт шуда бошад, он бояд ба намояндаи соҳиби ин бино ё воситаи нақлиёт супурда шавад. Шахсе, ки ба e ашёи ёфтшуда супурда шудааст, ҳуқуқ ва eҳдадории шахси ашёёфтаро пайдо мекунад.

2. Агар шахсе, ки дорои ҳуқуқи талаб   кардани   ашёи ёфташударо дорад, номаълум ё маҳалли буду бошаш аниқ набошад, шахси ашёёфта вазифадор аст, ба **милитсия** ё мақоми дахлдори давлат хабар диҳад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

3. Шахси ашёёфта ҳақ дорад, онро худаш нигоҳ дорад, барои нигоҳдошт ба **милитсия ё мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ** ё шахси муайяннамудаи онҳо супорад. **(ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)**

Ашёи зуд вайроншаванда ё ашёеро, ки хароxоти нигоҳдошташ нисбат ба арзиши он хеле гаронтар аст, шахси ашёёфта метавонад фурeшад ва оид ба маблаuи фурeш далели хаттии тасдиқкунанда гирад. Маблаuе, ки аз фурeши ашёи ёфташуда ба даст омадааст, бояд ба шахсе, ки ба гирифтани он   ҳақ дорад, баргардонида шавад.

4. Шахси ашёёфта барои гум кардан ё иллатнок кардани ашё танҳо дар ҳолатҳои uаразнок ё беэҳтиётии даuал ва ба андозаи   арзиши ашё масъулият дорад.

Моддаи 252. Пайдо кардани ҳуқуқи моликӣ ба ашёи ёфташуда

1. Агар дар тeли шаш моҳи арз кардан ба милитсия ё мақоми дахлдори давлатӣ (қисми 2, моддаи 251) оиди ёфтани ашё шахси ба гирифтани ашё ҳақдошта муайян нагардад ва аз ҳуқуқи худ ба ашё ба шахси ашёро ёфта ё   **милитсия** ё мақоми дахлдор арз накунад, шахси ашёёфта ба он ҳуқуқи моликӣ пайдо мекунад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

2. Агар шахси ашёёфта онро соҳибӣ кардан нахоҳад, он ба моликияти давлат мегузарад.

Моддаи 253. Xуброни хароxоти бозёфт ва подоши ёбандаи ашё

1. Шахсе, ки ашёро ёфта ба шахси ба гирифтани он ваколатдор супоридааст, барои аз e ва дар ҳолати ба моликияти давлат гузаштани ашё аз мақоми дахлдори давлатӣ ба xуброни хароxоти зарурии вобаста ба нигоҳдошт, баргардонидан ё фурeши   ашё, ҳамчунин xуброни хароxоти ёфтани шахси ба гирифтани мол ваколатдор ҳақ дорад.

2. Шахси ашё ёфта ҳақ дорад аз шахсе, ки ба гирифтани ашё ваколатдор шудааст, барои бозёфт то андозаи бист фоизи   арзиши ашё подош талаб кунад.

Агар ҳуxxат ё ашёи дигари ёфташуда танҳо барои шахси ба гирифтани он ваколатдор дорои арзиш бошад, андозаи подош тибқи созишномаи байни онҳо, дар ҳолати ба созиш наомадан - аз xониби суд муайян карда мешавад. Агар шахси ба талаб   карда гирифтани ашё ваколатдоршуда ба таври оммавӣ барои баргардонидани ашёи гумшуда мукофот эълон карда бошад, подош мутобиқи шарти ба таври оммавӣ эълоншуда пардохта мешавад.

Шахси ашёро ёфта ҳақ дорад, то лаҳзаи пардохти подош ба uайр аз ҳуxxате, ки танҳо аз xониби шахси ба талаб карда гирифтани он ваколатдор истифода шуданаш мумкин аст, ашёи   ёфтаашро нигоҳ дорад (моддаи 388).

Агар шахси ашёро ёфта аз бозёфти он иттилоъ надода бошад ё барои пинҳон доштанаш кeшиш карда бошад, масъалаи ҳуқуқ ба подош ба миён намеояд.

Моддаи 254. ҳайвоноти беназорат

1. Шахсе, ки ҳайвоноти беназорат ё бесоҳиб ё дигар ҳайвоноти хонагии бесоҳибро боздоштааст, вазифадор аст онҳоро ба соҳибаш баргардонад ва агар ҳайвонот соҳиб надошта бошад ё xои буду боши e маълум набошад, дар давоми на дертар аз се рeзи боздошти онҳо ба милитсия ё мақоми дахлдори давлатӣ, ки барои кофтукови соҳибаш тадбирҳо меандешанд, иттилоъ диҳад.

2. Дар тeли кофтукови соҳиби ҳайвонот онро шахси боздоранда метавонад худаш нигоҳбонӣ кунад ва истифода барад ё барои нигоҳбонӣ ба дигар шахсе, ки барои ин шароити мусоид дорад, супорад. Мувофиқи хоҳиши шахсе, ки ҳайвоноти беназоратро боздоштааст, xустуxeи шахси барои нигоҳдошти он шароити зарурӣ доштаро ва ба e супоридани ҳайвонотро **милитсия** ё дигар мақоми дахлдори давлатӣ xустуxe мекунад ва месупорад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

3. Шахсе, ки ҳайвоноти беназоратро боздоштааст ва шахсе, ки ба e ин ҳайвонот барои нигоҳбонӣ ва истифода супорида шудааст, вазифадоранд онҳоро дуруст нигоҳбонӣ кунанд ва ҳангоми бо гуноҳи онҳо мурдан ва иллатнок шудани ҳайвонот арзиши онро ҳайвонотро медиҳанд.

Моддаи 255. Ба даст овардани ҳуқуқи моликӣ ба ҳайвоноти беназорат

1. Агар дар давоми шаш моҳи аз арз кардан аз боздошти ҳайвоноти беназорати хонагӣ соҳиби он пайдо нашавад ва аз ҳуқуқи худ ба онҳо арз накунад, ҳуқуқи молики ин ҳайвонот ба шахсе мегузарад, ки он таҳти нигоҳбонӣ ва истифодааш қарор дорад.

Дар сурати аз соҳибӣ даст кашидани шахсе, ки ҳайвонот таҳти нигоҳбониаш қарор дорад, он ба моликияти давлат мегузарад ва тибқи тартиби муайяннамудаи мақоми дахлдори давлатӣ истифода мешавад.

2. Дар сурати баъди ба моликияти шахси дигар гузаштани ҳайвонот ҳозир шудани соҳиби аввалини онҳо молик ҳақ дорад, ҳангоми эҳсоси меҳри ҳайвонот нисбат ба e ё огоҳ шудан аз муносибати бераҳмона ва бевиxдононаи молики нав ба ҳайвонот дар асоси шартҳои дар созишномаи бо молики нав басташуда баргардонидани ҳайвонот ва агар ба мувофиқа нарасанд, аз тариқи суд баргардонидани онҳоро талаб кунад.

**Моддаи 256.** Xуброни хароxоти нигоҳбонии ҳайвоноти беназорат ва подош барои онҳо

1. Дар сурати баргардонидани ҳайвоноти беназорати хонагӣ ба молик, шахсе, ки ҳайвонотро боздоштааст ва шахсе, ки ҳайвонот таҳти нигоҳбонӣ ва истифодааш қарор дошт, бо назардошти фоидаи аз истифодаи ҳайвонот ба дастоварда вобаста ба нигоҳбонии ҳайвонот ба xуброни хароxоти зарурӣ аз xониби молик ҳақ доранд.

2. Шахсе, ки ҳайвоноти хонагии беназоратро боздоштааст, ҳақ дорад, мутобиқи муқаррароти қисми 2, моддаи 253 ҳамин Кодекс аз молики онҳо подош талаб намояд.

Моддаи 257. Ганxина

1. Ганx яъне пул, ё чизу чораи қиматноке, ки ба замин гeр ё ба шакли дигар пинҳон карда шудаанд, ҳисоб карда мешавад. Дар сурати пайдо кардани он ё ёдгориҳои таърихӣ ва фарҳангӣ аз тарафи истифодабарандаи қитъаи замин, соҳиби иморат ва uайра, ки ба e марбутанд ва инчунин ашхосе, ки ганx ва ёдгориҳои таърихӣ ва фарҳангиро ёфтаанд, eҳдадоранд ба давлат супоранд.

Дар айни замон истифодабарандаи қитъаи замин ё соҳибмулки **молу мулке** дигар, ки дар он ганxина пинҳон карда шудааст ва шахсе, ки онро ёфтааст, ба гирифтани подош ба андозаи панxоҳ фоизи арзиши он ҳуқуқ дорад. Подош байни онҳо мутобиқи созишномаи тарафҳо ва дар сурати ба мувофиқа наомаданашон аз тарафи суд тақсим карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Шахсе, ки ганxинаи ба ёдгориҳои таърихӣ ва фарҳангӣ алоқамандро ёфтааст, ҳуқуқ дорад то пардохти подош ин молу мулкро нигоx дорад (моддаи 388).

Моддаи 258. Давомнокии мeҳлати ба даст овардан

1. Шахс – шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ, ки молики ашё намебошад, вале софдилона, кушоду озод ва ба таври давомдор ба мисли молу мулки худ молу мулки uайриманқулро дар тeли понздаҳ сол соҳибӣ кардааст ё дигар молу мулкро дар тeли панx сол нигоҳ доштааст, ба ин ашё ҳуқуқи моликӣ пайдо мекунад. (Давомнокии мeҳлати ба даст овардан).

ҳуқуқи моликӣ ба ашёи uайриманқул ё дигар ашёе, ки   бояд ба қайди давлатӣ гирифта шавад, аз лаҳзаи чунин бақайдгузорӣ аз xониби шахсе, ки ин молу мулкро ба ҳукми давомнокии ба даст овардан соҳиб шудааст, ба миён меояд.

2. То пайдо кардани ҳуқуқи моликӣ ба молу мулки бо ҳукми давомнокии мeҳлат бадастовардашуда шахсе, ки молу мулкро чун моликияти шахсӣ дар ихтиёр дошт, ҳуқуқ   дорад, моликияти марбутаашро аз шахси сеюм, ки соҳиби молу мулк намебошанд,   инчунин ба ин молу мулк ба ҳукми дигар асосҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома ҳуқуқ надоранд, ҳифз намояд.

3. Шахсе, ки бо мурури **соҳибиаш** ҳавола мекунад, метавонад ба мeҳлати соҳибии худ тамоми мeҳлати соҳибии шахсеро, ки e вориси ҳуқуқии он мебошад, низ ҳамроҳ кунад.

4. Xараёни мeҳлати давомнокии ба даст овардан нисбат ба молу мулки дар назди шахси қарордошта, ки мутобиқи моддаҳои 322 ва 326 ҳамин Кодекс онҳоро аз **соҳиби** e талаб карда гирифтанашон мумкин буд, аз лаҳзаи на барвақттар аз гузашти мeҳлати даъво мутобиқи талаботи дахлдор оuоз меёбад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

**БОБИ 13**

**ҚАТЪИ ҳУҚУҚИ МОЛИКИЯТ**

Моддаи 259. Асосҳо барои қатъи ҳуқуқи моликият

1. ҳуқуқи моликият ҳангоми аз xониби **соҳибмулк ба шахси дигар додани** молу мулк, рад кардани ҳуқуқи моликият аз xониби молик, нобуд ё вайрон шудани молу мулк ва аз даст додани ҳуқуқи моликият ба молу мулк ва дигар ҳолатҳои пешбининамудаи санади қонунӣ қатъ мегардад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

2. Маxбуран гирифтани молу мулки молик ба uайр аз ҳолатҳои зайл   манъ аст:

а) аз ҳисоби молу мулк ситонидани пардохт мутобиқи eҳдадориҳои молик;

б) **маҷбуран гирифтани молумулке, ки дар асоси санади қонунгузорӣ ба шахси мазкур тааллуқ надорад;**

в) реквизитсия;

г) мусодира;

д) гирифтани молу мулки uайриманқул вобаста ба кашида гирифтани қитъаи замин;

е) харидории сарватҳои фарҳангӣ ё таърихии бесарусомон нигоҳдошташаванда;

ж) дар дигар ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс.

3. Тибқи ҳолатҳо, шарт ва тартиби пешбининамудаи санади қонунӣ оид ба хусусигардонӣ, **молу мулке**, ки таҳти моликияти давлатӣ мебошанд, ба моликияти хусусии шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ дода мешаванд.

4. Дар ҳолати қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар хусуси ба моликияти давлатӣ гардонидани молу мулки хусусии шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ (милликунонӣ) зиёни расида мутобиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунҳо пардохта мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 260. Даст кашидан аз ҳуқуқи моликият

Шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ аз ҳуқуқи соҳибӣ намудани молу мулки худ бо эълон кардани ин ё бо амали дигар, ки аз ошкоро барканор гардидани e аз соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдории молу мулк бидуни нияти нигоҳ доштани ягон ҳуқуқ ба молу мулк гувоҳӣ медиҳад, метавонад даст кашад.

Даст кашидан аз моликӣ то лаҳзаи ба ин молу мулк ҳуқуқдор гаштани шахси дахлдор боиси қатъи ҳуқуқу eҳдадориҳои молик нисбат ба молу мулки дахлдор намегардад.

Моддаи 261. Аз ҳисоби молу мулк ситонидани қарзи молик

1. Қарзи молик, агар дар қонун ва шартнома тартиби дигар пешбинӣ нашуда бошад, дар асоси қарори суд аз молу мулки e рeёнида мешавад.

2. ҳуқуқи молике, ки қарзаш аз молу мулки e рeёнида мешавад, аз лаҳзаи ба ин молу мулк ҳуқуқдор гаштани шахси дигар, барҳам мехeрад.

Моддаи 262. Қатъи ҳуқуқи моликии шахс ба молу мулке, ки аз они e буда наметавонад

1. Агар дар асосҳои иxозатдодаи қонун шахс соҳиби **молу мулке** шуда бошад, ки аз рeи қонун аз они e буда наметавонад, ин молу мулк дар давоми як соли ҳуқуқдор гаштани e ба молу мулк, агар қонун мeҳлати дигареро муқаррар накарда бошад, **бояд аз он даст кашад**. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

2. Агар молик **дар** **мўҳлати муайяннамудаи қисми 1 ҳамин модда аз молу мулк даст кашад**, он бо назардошти хусусият ва таъиноташ бо қарори суд, ки мутобиқи аризаи дахлдори мақоми давлатӣ бароварда шудааст, бояд ба таври маҷбурӣ фурeхта, маблаuи он ба молик дода шавад ё молу мулк ба моликияти давлат гузаронида арзиши муайяннамудаи суд ба молики аввал пардохта шавад. Дар ин сурат хароxоти вобаста ба гирифтани молу мулк рeёнида мешавад.

3. Агар таҳти моликияти шаҳрванд ё шахси юридикӣ дар асоси иxозати қонун **молу мулке** қарор гирад, ки барои хариданаш иxозати махсус зарур аст, вале барои додани он ба молик рад **шудааст, ин** молу мулк мутобиқи тартиби барои молу мулк муқарраршуда, ки наметавонад ба молики мазкур тааллуқ дошта бошад, **аз ў гирифта мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

**Моддаи 263. Қатъи ҳуқуқи моликӣ ба молу мулки** uайриманқул бинобар гирифтани замин ва дигар захираҳои табиӣ

1. ҳуқуқи моликӣ ба молу мулки uайриманқул вобаста ба қарори мақоми давлатӣ, ки мақсади бевосита гирифтани молу мулкро аз молик надорад, аз xумла қарори гирифтани замин, ки дар он хонаи молик, дигар иморату иншоот ва дарахтзор воқеъ аст, танҳо тибқи ҳолати тартиби муқаррарнамудаи санади қонунӣ қатъ гардида, ба молик молу мулки баробарарзиш дода, дигар хароxоти e xуброн карда ё тамоми зиёне ки вобаста ба қатъи ҳуқуқи моликиаш ба e расидааст пурра баргардонида мешавад.

2. ҳангоми норозӣ будани молик аз қароре, ки боиси қатъи ҳуқуқи моликиаш мегардад, он то замони бо тартиби судӣ яктарафа шудани бахс татбиқ карда намешавад. ҳангоми баррасии баҳс инчунин ҳамаи масъалаҳои пардохтани товони зиёни расонидашуда ба молик ҳаллу фасл мегарданд.

3. Қоидаҳои моддаи мазкур мувофиқан ҳангоми қатъи ҳуқуққи моликӣ ба молу мулки uайриманқул вобаста ба ҳалу фасли қарори мақоми давлатӣ дар мавриди гирифтани қитъаи кeҳӣ, қитъаҳои акваторӣ ва дигар қитъаҳо, ки дар он молу мулк воқеъ аст, татбиқ мегардад.

Моддаи 264. Харидории сарватҳои фарҳангии бенизом нигоҳбонишуда

Агар молики сарватҳои фарҳангие, ки мутобиқи қонунҳо ба xумлаи сарватҳои хеле пурарзиш ва аз тарафи қонун ҳифзшуда дохил гардидаанд ин сарватҳоро бенизом нигоҳбонӣ кунад ва аз ин ба онҳо ҳавфи беаҳамият шудан таҳдид намояд, чунин сарватҳоро давлат тибқи қарори суд метавонад аз e харида гирад ё дар савдои оммавӣ ба фурeш монад.

ҳангоми харида гирифтани сарватҳои фарҳангӣ ба молик арзиши он ба андозаи муқаррарнамудаи созишномаи тарафҳо ва дар сурати баҳс ба андозаи муайяннамудаи суд пардохта мешавад. ҳангоми фурeш аз тариқи савдои оммавӣ ба фурeш рафтани онҳо ба молик ба xуз хароxоти савдои оммавӣ тамоми маблаuи боқимонда пардохта мешавад.

Моддаи 265. Нархгузории молу мулк ҳангоми қатъи ҳуқуқи моликӣ

ҳангоми қатъи ҳуқуқи моликӣ молу мулк бо назардошти арзиши бозории он нархгузорӣ мешавад.

**Моддаи 266. Реквизитсия**

1. Дар ҳолатҳои офати табиӣ, садама, касалиҳои сироятӣ (эпидемия), муромурии ҳайвонот (эпизоотия) ва дигар ҳолатҳои мустасно фавқулода молу мулк тибқи қарори мақомоти ваколатдори давлатӣ метавонад аз молик мутобиқи тартиб ва шартҳои муқаррарнамудаи қонун ба манфиати xомеа реквизитсия карда ба e арзиши молу мулк пардохта шавад.

2. Оиди нархе, ки мутобиқи он ба молик арзиши молу мулки реквизитсияшуда пардохта мешавад, ба суд эътироз кардан мумкин аст.

3. Шахсе, ки молу мулки e реквизитсия шудааст, ҳақ дорад, баъди қатъи ҳолат, ки вобаста ба он молу мулкаш реквизитсия анxом дода шуда буд, баргардонидани молу мулки осеб надидаашро талаб намояд ва дар ҳолати радди он ба суд муроxиат кунад.

Моддаи 267. Мусодира

1. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун молу мулки моликро мутобиқи қарори суд ҳамчун чораи xазо барои содир намудани гуноҳ ё дигар **ҳуқуқвайронкунӣ** мусодира кардан мумкин аст.

2. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, мусодираро тибқи тартиби маъмурӣ анxом додан мумкин аст. Оид ба қарор дар мавриди мусодира, ки тибқи тартиби маъмурӣ қабул шудааст, ба суд эътироз кардан мумкин аст.

Моддаи 268. Милликунонӣ

Бо роҳи милликунонӣ аз моликии шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ ба моликияти давлат даровардани молу мулк танҳо дар асоси қонунҳои мутобиқи Конститутсия қабулгардида оид ба милликунонии ин молу мулк ва пардохти арзиши молу мулк ва xуброни дигар зиёне, ки вобаста ба миллӣ кунондан ба молик ворид гардидааст, иxозат дода мешавад.

Моддаи 269. Қатъи ҳуқуқи молу мулк, ки ба молик тааллуқ надорад

ҳуқуқи молу мулкӣ, ки ба молик тааллуқ надоранд, мутобиқи тартиби муайяннамудаи қисмҳои 1, 2 моддаи 259 ҳамин Кодекс, инчунин бо қарори молик ва бо тартиби муқаррарнамудаи санади қонунӣ, оинномаи шахси ҳуқуқӣ ё шартномаи молик бо соҳиби молу мулк қатъ мегардад.

**БОБИ 14. МОЛИКИЯТИ ШАҳРВАНДОН Хориҷ карда шуд бо ҚҶТ аз 12. 05. 2007с, № 247**

Моддаи 270. Муқаррароти умумӣ оид ба моликияти шаҳрвандон

Моддаи 271. Объектҳои ҳуқуқи моликият

Моддаи 272. Моликияти хоxагии меҳнатӣ

Моддаи 273. Моликияти деҳқонӣ ва хоxагии ёрирасон

**БОБИ 15. МОЛИКИЯТИ КОЛЛЕКТИВӢ Хориҷ карда шуд бо ҚҶТ аз 12. 05. 2007с, № 247**

**(моликияти шахси ҳуқуқӣ)**

**Моддаи 274. Муқаррароти умумӣ оид ба моликияти коллективӣ (шахси ҳуқуқӣ)**

Моддаи 275. Моликияти корхонаҳои коллективӣ

Моддаи 276. Моликияти корхонаи иxоравӣ

Моддаи 277. Моликияти кооператив

Моддаи 278. Моликияти xамъият ва ширкати хоxагидорӣ

Моддаи 279. Моликияти xамъияти саҳомӣ

**Моддаи 280. Моликияти ассотсиатсия ва хо**xагидорӣ (иттиҳодияҳо)

Моддаи 281. Моликияти ташкилотҳои xамъиятӣ ва фондҳо

**Моддаи 282. Моликияти маҳалла**

Моддаи 283. Моликияти ташкилотҳои динӣ

**БОБИ 16. МОЛИКИЯТИ ДАВЛАТ ВА ВОҲИДҲОИ МАРЗИЮ МАЪМУРӢ Хориҷ карда шуд бо ҚҶТ аз 12. 05. 2007с, № 247**

**Моликияти** **Ҷумҳурии Тоҷикистон**

Моддаи 284. Муқаррароти умумӣ оид ба моликияти давлатӣ

Моддаи 285. Объектҳои моликияти Ҷумҳурии Тоҷикистон

Моддаи 286. Моликияти корхонаи давлатӣ

Моддаи 287. Моликияти аъзои коллективи меҳнатии корхонаи давлатӣ

Моддаи 288. Молу мулки муассисаҳои давлатӣ

Моддаи 289. Моликият ба замин ва дигар захираҳои табиӣ

**Моликияти Вилояти Мухтори К**eҳистони Бадахшон ва воҳидҳои марзию   маъмурӣ

Моддаи 290. Моликияти Вилояти Мухтори Кeҳистони Бадахшон

Моддаи 291. Моликияти воҳидҳои марзию маъмурӣ

**БОБИ 17**

**МОЛИКИЯТИ УМУМӢ ВА НАВЪҳОИ ОН**

Моддаи 292. Мафҳум ва асосҳои пайдоиши моликияти умумӣ

1. Молу мулке, ки таҳти моликияти ду ё якчанд шахс қарор дорад, ҳуқуқи моликияти умумии онҳо мебошад.

2. Молу мулк метавонад бо муайян намудани саҳми ҳар яке аз молик ба ҳуқуқи моликият (моликияти ҳиссагӣ) ё бидуни муайян намудани чунин саҳм (моликияти якxоя) таҳти моликияти умумӣ қарор гирад.

3. Моликияти умумӣ ба молу мулк ҳиссагӣ мебошад, ба истиснои ҳолатҳое, ки қонун ба ин молу мулк ташкил намудани моликияти умумиро иxозат медиҳад.

4. Молу мулк дар сурати моликияти ду ё чанд шахс шудани он бидуни таuйир додани таъинот тақсим кардани он имконнопазир аст (чизи тақсимнашаванда) ё аз рeи қонун онро тақсим кардан мумкин намебошад, умумӣ мегардад.

Молу мулки тақсимшаванда дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома моликияти умумӣ мешавад.

5. Мутобиқи созишномаи иштирокчиёни моликияти якxоя, дар сурати ба мувофиқа нарасидан бошад, бо қарори суд доир ба молу мулки умумӣ моликияти ҳиссагӣ доштани ин шахсан муқаррар кардан мумкин аст.

Моддаи 293. Муайян намудани ҳисса дар ҳуқуқи моликияти ҳиссагӣ

1. Агар андозаи ҳиссаи иштирокчиёни моликияти саҳмӣ дар асоси қонун муқаррар ва бо созишномаи ҳамаи иштирокчиёни он муайян нашуда бошад, ҳисса баробар ҳисобида мешавад.

2. Бо созишномаи байни ҳамаи иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ тартиби муқаррар кардан ва таuйир додани ҳиссаи ҳар кадоми онҳо дар ташкил, харидорӣ ва афзун гардонидани молу мулки умумӣ муайян кардан мумкин аст.

3. Иштирокчии моликияти ҳиссагӣ, ки аз ҳисоби худ, бо риояи тартиби муқарраргардидаи истифодаи моликияти умумӣ онро ба таври xудонашаванда беҳбуд бахшидааст, ба андозаи дахлдор зиёд кардани ҳиссаи худ ҳақ дорад.

Беҳбуди xудошавандаи молу мулки умумӣ, агар дар созишномаи иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ба моликияти иштирокчие мегузарад, ки ин беҳбудиро анxом додааст.

Моддаи 294. Ихтиёрдории молу мулке, ки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарор дорад

1. Ихтиёрдории молу мулки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарордошта мутобиқи шартномаи байни ҳамаи иштирокчиёни он ба амал бароварда мешавад.

2. Иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ҳақ дорад, мутобиқи салоҳдиди худ ҳиссаи худро фурeшад, тeҳфа намояд, васият кунад, ҳиссаи худро ба гарав монад ё бо риояи қоидаҳои бамузд, ки моддаи 298 ҳамин Кодекс пешбинӣ намудааст, бегона кунад, ё бо тарзи дигар муносибат намояд.

**Моддаи 295. Соҳибӣ ва истифода кардани молу мулке, ки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарор дорад**

1. Молу мулке, ки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарор дорад, тибқи созиши ҳамаи иштирокчиён ва дар сурати муяссар нагардидани созиш бо тартиби муайяннамудаи суд соҳибӣ ва истифода карда мешавад.

2. Иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ҳақ дорад, аз қисми молу мулки умумӣ ба андозаи ҳиссааш барои соҳибӣ ва истифода ба ихтиёраш вогузошта шудан ва дар ҳолати имконнопазирии он аз дигар иштирокчиён, ки ҳиссаи марбутаашро соҳибӣ ва истифода мебаранд, xубронпулии дахлдорро талаб намояд.

**Моддаи 296. Самара, маҳсулот ва даромади истифодаи молу мулки моликияти ҳиссагии бадастомада**

Самара, маҳсулот ва даромад аз истифодаи молу мулки моликияти ҳиссагӣ ба таркиби молу мулки умумӣ дохил мешаванд. Тақсимоти баъдии самара, маҳсулот ва даромад байни иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ, агар созишномаи байни онҳо тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошад, баробар ба андозаи саҳм сурат мегирад.

Моддаи 297. Хароxоти нигаҳдошти молу мулки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарордошта

1. ҳар як иштирокчии моликияти ҳиссагӣ вазифадор аст ба андозаи ҳиссаи худ дар пардохти андоз, боxу хироx ва дигар пардохтҳо оид ба молу мулки умумӣ, инчунин оид ба хароxоти нигаҳдошт ва муҳофизати онҳо, агар дар қонун ё шартномаҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, иштирок намояд.

2. Хароxоте, ки зарурӣ намебошанд ва аз xониби яке аз иштирокчиён бидуни ризоияти дигарон масраф шудааст, ба ҳисоби худи e вогузошта мешавад. Баҳсҳое, ки зимни он ба миён меоянд, бо тартиби судӣ ҳал карда мешаванд.

**Моддаи 298. ҳуқуқи афзалиятноки хариди ҳисса дар доираи ҳуқуқи моликияти умумӣ**

1. ҳангоми фурeши ҳиссагӣ дар доираи ҳуқуқи моликияти умумӣ ба шахси uайр иштирокчиёни боқимондаи моликияти ҳиссагӣ барои харидани ҳиссаи фурeш мутобиқи нархе, ки он фурeхта мешавад ва дигар шартҳои баробар, ба uайр аз фурeш дар савдои оммавӣ, ҳуқуқи афзалиятнок доранд.

Савдои оммавӣ барои фурeши ҳисса дар доираи ҳуқуқи моликияти умумӣ, ҳангоми розӣ набудани ҳамаи иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ метавонад дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 2, моддаи 303 ҳамин Кодекс ва дигар ҳолатҳои пешбининамудаи Қонун доир карда шавад.

2. Фурeшандаи ҳисса вазифадор аст, дигар иштирокчиёни моликияти ҳиссагиро аз нияти худ, ки ҳиссаашро ба шахси uайр фурeхтанист, хатти огоҳ сохта, нарх ва дигар шартҳои фурeшро ишора намояд. Агар дигар иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ аз харидорӣ даст кашанд ё ҳиссаи фурeхташавандаро дар доираи моликият ба молу мулки uайриманқул дар давоми як моҳ ва дар муносибат бо дигар молу мулк дар давоми даҳ рeз аз лаҳзаи огоҳӣ ба даст наоранд, фурeшанда ҳақ дорад, ҳиссаи худро ба ҳар кадом шахсе фурeшад.

3. ҳангоми фурeши ҳисса бо вайрон кардани ҳуқуқи афзалиятнок ҳар кадом иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ҳақ дорад, дар давоми се моҳ ба суд дар мавриди ба e гузаронидани ҳуқуқ ва eҳдадориҳои харидор талабот арз намояд.

        4. Қоидаҳои моддаи мазкур, инчунин ҳангоми ба каси дигар додани ҳисса аз рўи шартномаи мубодила низ татбиқ мегардад. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

**Моддаи 299. Лаҳзаи гузаштани ҳиссаи ҳуқуқи моликияти умумӣ ба шахсе, ки онро тибқи шартнома харидааст**

Агар дар шартномаи байни тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ҳиссаи ҳуқуқи моликияти умумӣ тибқи шартнома аз лаҳзаи бастани шартнома ба харидор мегузарад.

Лаҳзаи гузариши ҳиссаи ҳуқуқи моликияти умумӣ тибқи шартнома, ки бояд ба қайди давлатӣ гирифта шавад, мутобиқи қисми 2, моддаи 247 ҳамин Кодекс муайян карда мешавад.

Моддаи 300. Тақсими молу мулки моликияти ҳиссагӣ ва аз он xудо намудани ҳисса

1. Молу мулке, ки таҳти моликияти ҳиссагӣ қарор дорад, мутобиқи шартнома байни иштирокчиёни он тақсим шуданаш мумкин аст.

2. Иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ҳақ дорад аз молу мулки умумӣ xудо кардани ҳиссаи худро талаб намояд.

3. ҳангоми ба мувофиқа наомадани иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ оид ба усул ва шартҳои тақсими молу мулки умумӣ ё xудо кардани ҳиссаи яке аз онҳо иштирокчии молу мулки ҳиссагӣ ҳақ дорад дар шакли асл (натура) xудо кардани ҳиссаи худро аз тариқи суд талаб намояд.

Агар дар шакли асл (натура) xудо кардани ҳиссаро қонун иxозат надиҳад ё аз сабаби расидани **зиёни** воқеии беандоза ба молу мулк имконнопазир бошад, молики xудошаванда ҳақ дорад, ки арзиши ҳиссаи e аз xониби дигар иштирокчиёни моликияти ҳиссагӣ пардохта шавад.

4. Фарқи арзиши **молу мулке**, ки дар шакли асл (натура) дар асоси ҳамин модда ба иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ба ивази ҳиссаи e дар доираи ҳуқуқи моликияти ҳиссагӣ дода мешавад, бояд бо маблаuи муайян пушонида ё бо роҳи дигар xуброн карда шавад.

Xубронпулӣ ба иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ба ивази xудо кардани ҳисса дар шакли асл (натура) аз xониби дигар моликон бо додани розигии e дода мешавад. Дар ҳолате ки ҳиссаи молик ночиз буда, онро ба таври воқеӣ дар асл xудо кардан имконнопазир аст, барои истифодаи молу мулки умумӣ дорои манфиати назаррас намебошад, суд метавонад бидуни розигии ин молик низ дигар иштирокчиёни моликияти ҳиссагиро   вазифадор намояд, ки ҳаққи eро xуброн кунанд.

5. Молик баъди гирифтани xубронпулӣ мутобиқи ҳамин модда ҳуқуқи худро ба ҳиссаи моликияти умумӣ гум мекунад.

**Моддаи 301. Соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдории молу мулке, ки таҳти моликияти як**xоя қарор дорад

1. Иштирокчиёни моликияти якxоя, агар дар шартномаи байни онҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, молу мулки умумиро аҳлона соҳибӣ ва истифода мекунанд.

2. Молу мулки таҳти моликияти якxоя қарордошта бо розигии ҳамаи иштирокчиён, сарфи назар аз он ки кадоме аз иштирокчиён оиди ихтиёрдории молу мулк аҳдҳо анxом додааст, ихтиёрдорӣ карда мешавад.

3. ҳар як иштирокчии молу мулки якxоя ҳақ дорад оид ба ихтиёрдории молу мулки умумӣ, агар дар шартномаи ҳамаи иштирокчиён тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, аҳдҳоро анxом диҳад. Аҳди ихтиёрдорӣ кардани молу мулки умумӣ, ки яке аз иштирокчиёни моликияти якxоя анxом додааст, метавонад бо талаби иштирокчиёни дигар бинобар ваколати зарурӣ надоштани иштирокчие, ки аҳдҳоро анxом додааст, танҳо дар сурати исбот гардидани он, ки тарафи дигари аҳд медонист ё бояд пешакӣ аз ин огоҳ мебуд, uайриқонунӣ ҳисобида шавад (моддаи 199).

4. Қисмҳои 1-3 ҳамин модда ҳангоме татбиқ мегарданд, ки агар Кодекси мазкур ва дигар қонунҳо барои навъҳои алоҳидаи моликияти якxоя тартиби дигаре муқаррар накарда бошанд.

Моддаи 302. Тақсими молу мулки моликияти якxоя ва аз он xудо намудани ҳисса

1. Молу мулки умумиро байни иштирокчиёни моликияти якxоя тақсим кардан, инчунин аз он xудо кардани ҳиссаи яке аз онҳо бо шарте мумкин аст, ки пешакӣ ҳиссаи ҳар як иштирокчӣ дар ҳуқуқ ба молу мулки умумӣ муайян карда шавад.

2. ҳангоми тақсими молу мулки умумӣ ва аз он xудо кардани ҳисса, агар бо қонун ё шартномаи тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳиссаи онҳо баробар дониста мешавад.

3. Асос ва тартиби тақсими молу мулки умумӣ ва аз он xудо кардани ҳисса мутобиқи қоидаҳои муайяннамудаи моддаи 300 ҳамин Кодекс муқаррар мегардад, зеро барои намудҳои алоҳидаи моликияти умумӣ Кодекси мазкур, дигар қонунҳо тартиби дигаре пешбинӣ накардаанд ва он аз моҳияти муносибати иштирокчиёни моликияти умумӣ барнамеояд.

Моддаи 303. Аз ҳиссаи саҳм дар молу мулки умумӣ нигаронидани рeёниш

1. Кредитори иштирокчии моликияти ҳиссагӣ ё умумӣ ҳангоми нокифоя будани дигар молу мулки он ҳақ дорад оиди xудо кардани ҳиссаи қарздор аз молу мулки умумӣ барои нигаронидани рeёниш аз он, талабот пешниҳод кунад.

2. Агар дар чунин ҳолатҳо xудо кардани ҳисса дар шакли асл (натура) uайриимкон бошад ё аъзоёни дигари моликияти ҳиссагӣ ё умумӣ ба он эътироз кунанд, кредитор ҳақ дорад аз қарздор талаб намояд, ки ҳиссаи худро ба дигар иштирокчиёни моликияти умумӣ бо нархи баробар ба арзиши бозории ин саҳм фурeшад ва маблаuи аз фурeш бадастомадаро барои адои қарз супорад.

Дар сурати аз харидани саҳми қарздор рад намудани аъзоёни дигари моликияти умумӣ кредитор ҳақ дорад тибқи тартиби судӣ талаб намояд, ки ба саҳми кредитор дар   моликияти умумӣ рeёниш нигаронида шавад.

**Моддаи 304. Моликияти умумии як**xояи зану шавҳар (ҳамсарон)

1. Молу мулке, ки зану шавҳар дар давоми ҳамзистӣ xамъ овардаанд, агар қонун ё шартномаи байни онҳо тартиби дигари низоми ин молу мулкро муайян накарда бошад, моликияти умумии якxояи онҳо ба ҳисоб меравад.

2. Молу мулке, ки қабл аз никоҳ ба ҳар кадоме аз онҳо тааллуқ дошт, инчунин **молу мулке**, ки яке аз онҳо ҳангоми никоҳ чун тeҳфа ё чун мерос гирифтааст, моликияти шахсии e ба шумор меравад.

Молу мулки истифодаи шахсӣ (либос, пойафзол ва uайра), ба uайр аз xавоҳирот ва дигар асбобу анxоми зебу зинат, ҳарчанд дар давраи заношeӣ аз ҳисоби маблаuи умумии онҳо харидорӣ шудаанд, моликияти он ҳамсаре ба ҳисоб меравад, ки онро истифода бурдааст.

Молу мулки ҳар як ҳамсар, агар муайян карда шавад, ки дар давоми ҳамсарӣ аз ҳисоби молу мулки умумии онҳо ё **молу мулки** шахсии ҳамсари дигар маблаuузорӣ шудааст, ки арзиши онро хеле баланд кардааст (таъмири асосӣ, азнавсозӣ, азнавтаxҳизонӣ ва uайра), моликияти   умумии якxояи онҳо эътироф карда шавад. Агар дар шартномаи байни зану шавҳар тартиби дигаре пешбинӣ гардида бошад, ин қоида татбиқ намегардад.

3. Мутобиқи eҳдадориҳои яке аз ҳамсарон ба **молу мулке**, ки дар моликияти e мебошад, инчунин ба саҳми e дар молу мулки умумии зану шавҳар, ки ҳангоми тақсим аз они e шуданаш мумкин аст, рeёниш нигаронида мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

4. Тартиби муайян намудани саҳми ҳамсарон дар молу мулки умумӣ ҳангоми тақсими он ва тартиби чунин тақсимотро Кодекси оилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар қонунҳо муқаррар менамоянд.

**Моддаи 305. Моликияти хо**xагии деҳқонӣ (фермерӣ)

1. Молу мулки хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) дар доираи ҳуқуқи моликияти якxояи аъзоёни он мебошад, агар тибқи қонун ё шартномаи байни онҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад.

2. Ниҳолзори қитъаи замин, иморатҳои хоxагӣ ва дигар иморат, иншоотҳои мелиоративӣ ва дигар иншоотҳо, ҳайвоноти маҳсулдиҳанда ва корӣ, парранда, техникаи кишоварзӣ ва дигар техникаю таxҳизот, воситаҳои нақлиёт, асбобу анxом ва дигар молу мулк, ки аз маблаuи умумии аъзоёни он ба даст оварда шудааст, таҳти моликияти якxояи аъзоёни хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) ба ҳисоб мераванд.

3. Самара, маҳсулот ва даромаде, ки дар натиxаи фаъолияти хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) ба даст омадааст, молу мулки умумии аъзоёни хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) буда, мутобиқи созишномаи байни онҳо истифода мегардад.

**Моддаи 306. Тақсими молу мулки хо**xагии деҳқонӣ (фермерӣ)

1. ҳангоми қатъи фаъолияти хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) вобаста ба хориx шудани ҳама аъзоёни он ё бо асосҳои дигар молу мулки умумӣ бояд тибқи тартиби пешбининамудаи моддаҳои 300 ва 302 ҳамин Кодекс тақсим карда шавад.

2. Воситаҳои истеҳсолот, ки марбути хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) аст, ҳангоми аз хоxагӣ хориx шудани яке аз узви он тақсим карда намешавад.

Шахсе, ки аз хоxагӣ баромадааст, барои гирифтани xубронпулии баробар ба саҳми e дар моликияти умумӣ ба ин молу мулк ҳуқуқ дорад.

3. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисмҳои 1 ва 2 ҳамин модда, агар мутобиқи созишномаи байни онҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, саҳми аъзоёни хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) дар ҳуқуқи моликияти якxояи молу мулки чунин хоxагӣ баробар ҳисобида мешавад.

**Моддаи 307. Низоми ҳуқуқии молу мулк ҳангоми азнавташкилкунии хо**xагии деҳқонӣ (фермерӣ) ва ширкати хоxагидорӣ ё кооперативӣ

1. Аъзоёни хоxагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) дар заминаи молу мулки хоxагӣ метавонанд ширкати хоxагидорӣ ё **кооператив** таъсис диҳанд. Чунин хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) азнавташкилшуда чун шахси ҳуқуқӣ ба **молу мулке**, ки онро ҳамчун саҳм ва дигар пардохт аъзоёни хоxагиҳои деҳқонӣ додааст, инчунин **молу мулке**, ки дар натиxаи фаъолияти он ва дар асосҳои дигаре, ки хилофи қонун намебошанд, ба даст оварда шудааст, дар ҳуқуқи моликяти он мебошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247), (ҚҶТ аз 22.07.13с.№976)

2. Андозаи саҳми аъзои хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ), ки иштирокчии ширкати хоxагидорӣ ё узви кооператив мебошанд, бо назардошти саҳми онҳо дар доираи ҳуқуқи моликияти умумӣ ба молу мулки хоxагии деҳқонӣ (фермерӣ) тибқи тартиби пешбининамудаи қисми 3 моддаи 306 ҳамин Кодекс муқаррар карда мешавад.

**БОБИ 18**

ҳУҚУҚИ МАҳДУДИ МОЛУ МУЛК

**§1. ҳуқуқи пешбурди хо**xагидорӣ

Моддаи 308. ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ

        Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявӣ ё коммуналӣ, ки ба он молу мулк ба ҳуқуқи пешбурди хоҷагидорӣ тааллуқ дорад, ин молу мулкро дар доираи муайяннамудаи Кодекси мазкур соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ менамояд. (ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)

Моддаи 309. Объекти ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ

Объекти ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ, агар қонунҳо тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошанд, ҳама гуна молу мулк буда метавонад.

Моддаи 310. Ба даст овардан ва қатъи ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ

1. ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ ба **молу мулке**, ки моликаш дар мавриди ба ихтиёри корхонаи қаблан таъсисёфтаи давлатӣ додани он қарор қабул кардааст, агар дар қонунҳо ё қарори молик тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, аз xониби ин корхона, аз лаҳзаи ба баланси мустақимаш гузаронидани молу мулк пайдо мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Самара, махсулот ва даромад аз истифодаи молу мулк, ки корхона мутобиқи шартнома ё дар асосҳои дигар ба даст овардааст, мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонунҳо барои ба даст овардани ҳуқуқи моликият ба хоxагидории корхона дохил мешавад.

3. ҳуқуқи пешбурди хоxагидорӣ ба молу мулк бо асос ва тартиби пешбининамудаи қонунҳо барои қатъи ҳуқуқи моликият, инчунин дар ҳолати қонунан мусодира намудани молу мулкии корхона бо қарори молик қатъ мегардад.

**Моддаи 311. ҳуқуқи молик нисбати молу мулки таҳти пешбурди хо**xагидорӣ қарор дошта

1. Молики молу мулки таҳти пешбурди хоxагидорӣ қарордошта, мутобиқи қонун масъалаҳои таъсиси корхона, муайян намудани мақсаду мароми фаъолияти он, азнавташкилкунӣ ва барҳам додани онро ҳал намуда, роҳбари корхонаро таъин менамояд, мутобиқи мақсад истифода ва ҳифз шудани молу мулки марбути корхонаро таҳти назорат мегирад.

2. Молик ба гирифтани як қисми фоида аз истифодаи молу мулки таҳти пешбурди хоxагидории корхона қарордошта ҳуқуқ дорад.

Моддаи 312. Шартҳои амали гардонидани ҳуқуқҳои молу мулки корхонаи воҳиди давлатӣ

1. Корхонаи воҳиди давлатӣ, ки дар асоси ҳуқуқи хоxагидорӣ фаъолият мекунад, ҳақ надорад бидуни розигии молик ё мақоми давлатии аз xониби он ваколатдоршуда шаклҳои зерини фаъолияти соҳибкориро анxом диҳад:

а) биною иншоот, таxҳизот ва дигар фондҳои асосии корхонаро фурeшад ё ба ихтиёри дигар ашхос супорад, иваз намояд, ба иxораи дарозмуддат (беш аз се сол), муваққатан ба истифодаи бепул диҳад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад рўйхати биною иншоот, таҷхизот ва дигар фондҳои асосии корхонаҳои воҳиди давлатиро, ки иҷораашон новобаста аз мўҳлати иҷора дар мувофиқа бо мақомоти ваколатдори давлатӣ амалӣ мегардад, муайян намояд; **(Қ ҶТ аз 29.04.2006,№180)**

б) **филиалҳо** ва корхонаҳои фаръӣ созад, якxоя бо соҳибкорони хусусӣ корхонаҳо ва истеҳсолоти муштарак таъсис диҳад, сармояи истеҳсолӣ ва пулии худро **дар онҳо гузорад**; **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

в) ба соҳибкорони хусусӣ қарз диҳад, ки фоизи он аз андозаи фоизи кредити тасдиқнамудаи Бонки миллии Тоxикистон поинтар бошад.

2. Корхонаи воҳиди давлатӣ, агар дар қонунҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, метавонад мустақилона молу мулки манқули дар асоси ҳуқуқи хоxагидорӣ ба он вобаста шударо ихтиёрдорӣ кунад.

**§ 2. ҳуқуқи идораи оперативӣ**

Моддаи 313. ҳуқуқи идораи оперативӣ

1. **Корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ**, инчунин муассиса ба молу мулки дар ихтиёраш гузошташуда дар доираи муайяннамудаи қонун, мутобиқи мақсади фаъолияти хеш супоришҳои молик ва таъиноти молу мулк ҳуқуқи **соҳибӣ** истифода ва ихтиёрдориро доранд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Молики **молу мулке**, ки ба ихтиёри корхонаи давлатӣ ё муассиса дода шудааст, ҳақ дорад молу мулки зиёдатӣ, таҳти истифода қарор надошта ва ё мутобиқи мақсад истифоданашударо пас гирад ва мутобиқи салоҳдиди худ истифода барад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 314. Ихтиёрдории молу мулки корхонаи махсуси давлатӣ

1. **Корхонаи махсуси давлатӣ** танҳо бо розигии молики ин молу мулк ҳақ дорад молу мулкро **бегона кунад** ё бо молу мулки марбутааш бо усули дигар муносибат кунад.

Корхонаи махсуси давлатӣ махсулоти истеҳсолкардаашро, агар қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ тартиби дигаре пешбинӣ накарда бошанд, мустақилона мефурeшад.

2. Тартиби тақсими даромади **корхонаи махсуси давлатиро** молики молу мулки он муайян мекунад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 315. Ихтиёрдории молу мулки муассиса

1. Муассиса ҳақ надорад молу мулки ба ихтиёраш гузошташуда ё аз ҳисоби маблаuи мутобиқи харxномаи (сметаи) барои хариданаш xудокардашударо, фурeшад, ё онро бо усули дигар соҳибӣ намояд.

2. Агар мутобиқи санади таъсисоти ба муассиса иxозат дода шуда бошад, ки бо фаъолияти даромаднок машuул шавад, дар он сурат даромад ва молу мулки аз ин даромад бадастовардашуда пурра ба ихтиёри муассиса гузашта, дар баланси алоҳида ба ҳисоб гирифта мешавад.

**Моддаи 316. Ба даст овардан ва қатъ намудани ҳуқуқи идораи оперативии молу мулк**

   1. Ҳуқуқи идораи оперативии молу мулке, ки соҳибмулк онҳоро ба корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ ё муассиса вобаста намудааст, агар дар қонун ё санади дигари меъёрии ҳуқуқӣ ё қарори соҳибмулк тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, аз лаҳзаи ба ин корхона ё муассиса супоридани он ба миён меояд.

2. Самара, маҳсулот ва даромад аз истифодаи молу мулки таҳти идораи оперативӣ қарордошта, инчунин молу мулке, ки корхонаи махсуси (казонии) давлатӣ ё муассиса мувофиқи шартнома ё дигар асосҳо ба даст овардааст, тибқи тартиби муайянкардаи ҳамин Кодекс ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оид ба даст овардани моликият ба ҳуқуқи оперативии идоракунии корхона дохил мешавад.

       3.Ҳуқуқи идораи оперативии молу мулк мутобиқи асос ва тартиби пешбининамудаи ҳамин Кодекс ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оид ба қатъ намудани ҳуқуқи моликият, инчунин дар ҳолатҳои бо қарори соҳибмулк ба таври қонунӣ пас гирифтани молу мулк аз корхонаи махсуси давлатӣ ё муассиса қатъ мегардад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 317. ҳуқуқи молик ба пас гирифтан ва азнавтақсимкунии молу мулке, ки ба идораи оперативӣ дода шудааст**

Молике, ки молу мулки ба ихтиёри муассиса ё **корхонаи махсуси давлатӣ** додааст, ҳақ дорад онро пас гирад ё байни дигар шахси ҳуқуқии таъсисдодааш, агар дар санади қонунӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, бо салоҳдиди худ аз нав тақсим кунад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 318. Ба молу мулки ба идораи оперативӣ додашуда нигаронидани рeёниш

1. Рeёниш аз **молу мулке**, ки таҳти идораи оперативии муассиса ё корхонаи махсуси давлатӣ қарор дорад, дар асоси тартиби умумӣ мутобиқи қонунҳо, агар ҳамин Кодекс ва санади қонунӣ тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошанд, анxом дода мешавад.

2. Агар муассиса аз фаъолияти хоxагӣ даромад ба даст оварда бошад, рeёниш аз молу мулки вобастакардаи молик, ки таҳти идораи оперативӣ қарор дорад, пас аз ситонидани пардохт аз даромаде, ки аз фаъолияти хоxагӣ гирифтааст ва **молу мулке**, ки аз ҳисоби даромад ба даст овардааст, анxом дода мешавад.

3. Муассиса ва корхонаи махсуси давлатӣ мутобиқи eҳдадориҳояшон оиди маблаuи дар ихтиёрашон қарордошта xавобгар мебошанд.

Дар сурати нокифоя будани маблаuи муассиса ё **корхонаи махсуси давлатӣ** масъулияти eҳдадориҳо ба зиммаи молики муассиса ё корхонаи махсуси давлатӣ гузошта мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**Моддаи 319. Нигоҳ доштани ҳуқуқ ба молу мулк ҳангоми ба дигар молик гузаштани корхона ё муассиса**

         **1. Ҳангоми чун комплекси молумулкӣ гузоштани ҳуқуқи соҳибмулкии корхонаи воҳиди**

давлатии ҷумҳуриявӣ ё коммуналӣ ба соҳибмулкии дигари давлатӣ ё коммуналӣ, чунин корхона ҳуқуқи пешбурди хоҷагидориро ба молу мулки худ нигоҳ медорад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. ҳангоми ба дигар шахс гузаштани ҳуқуқи моликият ба муассиса ин муассиса ҳуқуқи идораи оперативиро ба молу мулки худ нигоҳ медорад.

**3. ҳуқуқҳои дигари ашёӣ**

**Моддаи 320. ҳуқуқҳои маҳдуди ашёӣ ба соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ кардани ашё**

ҳуқуқҳои маҳдуди ашёӣ ба соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ кардани ашё, инчунин дар натиxаи eҳдадориҳои шартномавӣ, ба монанди шартномаи кирои ашё, иxора, қарз ва дигар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ба миён меоянд.

**БОБИ 19**

**ҳИФЗИ ҳУҚУҚИ МОЛИКИЯТ ВА ДИГАР ҳУҚУҚҳОИ АШЁӢ**

**Моддаи 321. Эътирофи ҳуқуқи моликият**

Молик ҳақ дорад эътирофи ҳуқуқи моликияташро талаб намояд.

Моддаи 322. Талаб карда гирифтани молу мулк аз ба дастоварандаи uайриқонунӣ

Молик ҳуқуқ дорад аз ба дастоварандаи uайриқонунӣ молу мулкашро талаб карда гирад.

Моддаи 323. Талаб карда гирифтани молу мулк аз бадастоварандаи бовиxдон

1. Агар молу мулки музднок аз шахсе ба даст оварда шуда бошад, ки ҳуқуқи бегона кардани онро надошт ва ба дастдароваранда аз ин огоҳ набуд ва огоҳ буда ҳам наметавонист (бадастоварандаи бовиxдон), ин молу мулкро молик ё шахсе, ки молик барои соҳибӣ дода гум карда бошад ё аз яки онҳо дуздида шуда бошад ё бо усули дигар, бидуни ихтиёри онҳо аз тасарруфашон баромада бошад, молик ҳақ дорад онро аз бадастоваранда талаб карда гирад.

2. Агар молу мулк   аз шахсе, ки ба бегона кардани он ҳуқуқ надошт, бе пул гирифта шуда бошад, молик дар ҳама ҳолат ба талаб карда гирифтани молу мулк ҳақ дорад.

3. Аз бадастдароварандаи бовиxдон талаб карда гирифтани пул, инчунин коuазҳои қиматноки манзурӣ мумкин нест.

**Моддаи 324. ҳисоббаробаркунӣ ҳангоми баргардонидани молу мулк аз бадастдароварандаи** uайриқонунӣ

ҳангоми талаб карда гирифтани молу мулк аз ба дастдароварандаи uайриқонунии uайр молик инчунин ҳақ дорад аз шахсе, ки медонист ё бояд медонист, ки соҳибии e uайриқонунӣ мебошад (ба дастдароварандаи бевиxдон) баргардонидан ё xуброни ҳамаи даромадеро, ки ин шахс ба даст овардааст ё мебоист дар тамоми давраи соҳибиаш ба даст орад, талаб намояд; бадастдароварандаи бовиxдон бошад, тамоми даромадеро, ки e ба даст овардааст ё мебоист аз лаҳзае, ки e огоҳ гардид ё мебоист аз соҳибияти uайриқонуниаш ё дар мавриди даъвои молик дар мавриди баргардонидани молу мулк огоҳинома гирифта буд, талаб намояд.

Ба дастдароварандаи бовиxдон дар навбати худ ҳақ дорад аз молик xуброни хароxоти заруриашро нисбати молу мулк аз вақте, ки ба молик пардохтани даромад аз молу мулк ба ҳисоб рафтааст, талаб намояд.

Ба дастдароварандаи бовиxдон инчунин ҳақ дорад беҳбудиҳои анxомдодаашро, агар xудо карда гирифтан онҳо бидуни ворид намудани зиён ба молу мулк имконпазир бошад, дар ихтиёри худ нигоҳ дорад. Агар чунин тарзи xудо карда гирифтани беҳбудиҳо имконнопазир бошад, соҳиби бовиxдон ҳақ дорад xуброни хароxоти барои беҳбудӣ масрафшударо, вале на бештар аз арзиши аз нархи зиёдкардашудаи молу мулк талаб намояд.

**Моддаи 325. ҳифзи ҳуқуқи молик аз вайронкуниҳое, ки ба маҳрум кардан аз соҳибӣ алоқаманд намебошанд**

Молик метавонад рафъи ҳама гуна вайронкуниҳои ҳуқуқашро талаб намояд, ҳарчанд ин вайронкуниҳо ба маҳрум кардан аз ҳуқуқи соҳибӣ алоқаманд намебошанд.

Моддаи 326. ҳифзи ҳуқуқи соҳибе, ки молик намебошад

ҳуқуқҳои пешбининамудаи моддаҳои 322-325 ҳамин Кодекс инчунин ба шахсе тааллуқ доранд, ки ҳарчанд молик набошад ҳам, дар асоси соҳибияти умрбоди меросӣ, пешбурди хоxагидорӣ, идораи оперативӣ ё дигар асосҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома   молу мулкро соҳибӣ мекунад.

Ин шахс ҳуқуқ дорад молу мулки дар ихтиёраш бударо аз молик низ ҳифз кунад.

Моддаи 327. Беэътибории санади мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии маҳаллӣ ва шахсони мансабдоре, ки ҳуқуқи соҳибмулк ва дигар ҳуқуқҳои ашёиро вайрон мекунанд

1. Агар дар натиxаи аз xониби **мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ** ё шахси мансабдор баровардани санади меъёрӣ ё **инфиродӣ** , ки ба қонунҳо мутобиқ нестанд ва ҳуқуқи молик ва дигар шахсро оид ба соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ кардани молу мулки марбутаашон вайрон мекунанд, чунин санад тибқи тартиби судӣ мутобиқи эътирози молик ё шахсе, ки ҳуқуқаш вайрон шудааст, беэътибор дониста мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Товони зиёне, ки дар натиxаи қабули чунин аснод ба молик расидааст, аз xониби **мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии маҳаллӣ** бояд аз ҳисоби буxети дахлдор пурра пардохта шавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

**ФАСЛИ III**

**ҳУҚУҚИ** EҳДАДОРӢ

**ЗЕРФАСЛИ 1**

**МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ ОИД БА** EҳДАДОРИҳО

**БОБИ 20**

**МАФҳУМ, АСОСҳОИ БА МИЁН ОМАДАНИ** EҳДАДОРӢ ВА ТАРАФҳОИ EҳДАДОРӢ

Моддаи 328. Мафҳуми eҳдадорӣ ва асосҳои ба миён омадани он

1. Аз рeи eҳдадорӣ як шахс (қарздор) бояд ба фоидаи шахси дигар (кредитор) амали муайянеро анxом диҳад. Масалан, молу мулкашро ба e диҳад, корро иxро кунад, пул супорад ва uайра ё аз иxрои ягон амал худдорӣ намояд. Кредитор бошад, ҳақ дорад аз қарздор иxрои eҳдадориҳояшро талаб намояд.

2. Eҳдадорӣ аз шартномаҳо, дар натиxаи расонидани зарар ва дар асосҳои дигари дар санадҳои қонунӣ нишондодашуда, бармеояд.

Моддаи 329. Тарафҳои eҳдадорӣ

1. Дар eҳдадорӣ ба сифати ҳар кадом тарафи он - кредитор ё қарздор - метавонанд як ё ҳамзамон якчанд шахс иштирок намоянд.

Талаботи кредитор ба яке аз ашхосе, ки дар eҳдадорӣ аз xониби қарздор иштирок мекунад, ба монанди гузашти мeҳлати даъво мутобиқи талаб вобаста ба он шахс беэътибор аст, худ аз худ талаботи e ба шахси дигар дахл надоранд.

2. Агар ҳар кадоме аз тарафҳо мутобиқи шартнома ба манфиати xониби дигар eҳдадор бошанд, он тараф барояшон қарздори тарафи дигар ҳисобида шуда вазифадор аст ба манфиати тарафи дигар амале анxом диҳад ва ҳамзамон кредитори он ҳисоб меёбад, ки ҳуқуқ дорад аз тарафи дигар талаб намояд.

3. Eҳдадорӣ барои ашхосе, ки дар он ҳамчун тарафҳо иштирок надоранд (шахси сеюм) масъулияте ба вуxуд намеоварад.

Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ ё созишномаи тарафҳо eҳдадорӣ метавонад барои шахси сеюм дар муносибат ба як ё ҳар ду тараф ҳуқуқи eҳдадорӣ ба вуxуд орад.

4. Кредиторе, ки талаботи ў ба қарздор бо гарав, нигоҳ доштан ё дигар усулҳое, ки афзалиятро дар назди дигар кредиторон оид ба таъмини талаботи худ аз ҳисоби молу мулки муайяни қарздор ё шахсони сеюм медиҳад, таъмин шудааст, кредитори таъминшуда мебошад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

**БОБИ 21**

**ИXРОИ EҳДАДОРИҳО**

**Моддаи 330. Муeаррароти умумӣ**

Eҳдадориҳо бояд ба таври дахлдор мутобиқи шартҳои eҳдадорӣ ва талаботи қонун, дигар санади ҳуқуқӣ иxро карда шаванд ва ҳангоми набудани чунин шарт ва талабот мутобиқи анъанаҳои муомилоти корӣ ё талаботи муқаррарии пешниҳодгардида анxом дода шаванд.

Моддаи 331. Номумкин будани радди яктарафаи иxрои eҳдадорӣ

Радди яктарафаи иxрои eҳдадорӣ ва яктарафа таuйир додани шартҳои он, ба uайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома иxозат дода намешавад. Радди яктарафаи иxрои eҳдадорӣ, ки ба ба амал баровардани фаъолияти соҳибкории тарафҳо алоқаманд аст, инчунин яктарафа таuйир додани шартҳои чунин eҳдадорӣ танҳо дар ҳолатҳои пешбининамудаи шартнома, агар дар қонун ё моҳияти eҳдадорӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, иxозат дода мешавад.

Моддаи 332. Иxрои қисм ба қисми eҳдадорӣ

Кредитор ҳақ дорад иxрои қисм ба қисми eҳдадориро қабул накунад, ба шарте ки дар қонун, санади дигари ҳуқуқӣ, шартҳои eҳдадорӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ва аз анъанаҳои муомилоти корӣ ва ё аз моҳияти eҳдадорӣ барнаояд.

Моддаи 333. Иxрои eҳдадорӣ ба шахси матлуб

Агар дар созишномаи тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ё аз анъанаҳои муомилоти корӣ ё моҳияти eҳдадорӣ барнаояд, қарздор ҳангоми иxрои eҳдадорӣ ҳақ дорад дар мавриди он, ки eҳдадориро маҳз кредитор ё шахси ваколатдори e қабул мекунад, далел талаб намояд ва барои пешниҳод накардани чунин талабот таваккали оқибати онро ба eҳда дорад.

Моддаи 334. Иxрои eҳдадорӣ аз xониби шахси сеюм

1. Агар аз қонун, дигар санади ҳуқуқӣ, шарти eҳдадорӣ ё моҳияти он аз xониби қарздор вазифаи шахсан иxро намудани eҳдадорӣ барнаояд қарздор иxрои eҳдадориро ба зиммаи шахси сеюм вогузошта метавонад. Дар ин ҳолат кредитор иxрои eҳдадориро, ки ба xои қарздор шахси сеюм пешниҳод кардааст, бояд қабул кунад.

2. Шахси сеюм, таҳти хатари аз даст додани ҳуқуқи худ ба молу мулки қарздор (ҳуқуқи иxора, гарав ва uайра) бо сабаби талаб намудани рeёниш аз xониби кредитор аз ин молу мулк метавонад аз ҳисоби худ бидуни иxозати қарздор талаби кредиторро қонеъ гардонад. Дар ин ҳолат мутобиқи моддаҳои 411-416 ҳамин Кодекс ҳуқуқи кредитор оид ба eҳдадорӣ ба шахси сеюм мегузарад.

Моддаи 335. Мeҳлати иxрои eҳдадорӣ

1. Агар eҳдадорӣ рeзи иxро ё давраи мeҳлатеро, ки дар xараёни он eҳдадорӣ бояд иxро шавад, пешбинӣ намуда бошад ё имкон медиҳад, ки муайян карда шавад, eҳдадорӣ бояд дар ҳамон рeз ё дар ҳар давраи ҳамон мeҳлат иxро карда шавад.

2. Дар ҳолатҳое, ки eҳдадорӣ мeҳлати иxроро пешбинӣ накунад ва дар он шарти муайян кардани ин мeҳлат uайриимкон бошад бояд дар мeҳлати оқилонаи баъди ба миён омадани eҳдадорӣ, иxро карда шавад.

Eҳдадорие, ки дар мeҳлати муносиб иxро карда нашудааст, ҳамчунин eҳдадорие, ки мeҳлати иxрои он бо лаҳзаи пасталабӣ муайян шудааст, агар дар мeҳлати дигар иxро кардани eҳдадорӣ аз қонун, санади ҳуқуқии дигар, шарти eҳдадорӣ, анъанаҳои муомилоти корӣ ё моҳияти eҳдадорӣ барнаояд, қарздор вазифадор аст дар давоми ҳафт рeз иxрои eҳдадориро талаб кардани кредитор иxро намояд.

Моддаи 336. Талаби иxрои мунтазам

Eҳдадорие, ки иxрояш дар мeҳлати тулонӣ пешбинӣ шудааст, агар дар қонунҳо ё шартҳои eҳдадорӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ё аз анъанаҳои муомилоти корӣ ё моҳияти eҳдадорӣ барнаояд, бояд ба таври мунтазам, бо назардошти давраи барои иxрои чунин eҳдадорӣ мувофиқ (рeз, даҳа, моҳ, семоҳа ва uайра) иxро карда шаванд.

Моддаи 337. Иxрои eҳдадорӣ пеш аз мeҳлат

Агар дар қонун, санади дигари ҳуқуқӣ, ё шартҳои eҳдадорӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ё аз моҳияти он барнаояд, қарздор ҳақ дорад eҳдадории худро то фаро расидани мeҳлат иxро намояд. Вале иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадорӣ, ки бо фаъолияти соҳибкории тарафҳои он алоқаманд мебошад, танҳо дар сурате иxозат дода мешавад, ки имконияти пеш аз мeҳлат иxро намудани eҳдадориро қонун, дигар санади ҳуқуқӣ ё шарти eҳдадорӣ пешбинӣ намуда бошанд ё аз анъанаҳои муомилоти корӣ ё моҳияти eҳдадорӣ бармеояд.

Моддаи 338. Иттилоот оид ба xараёни иxрои eҳдадорӣ

Дар қонунҳо ё шартҳои eҳдадорӣ вазифаи қарздор дар мавриди иxрои eҳдадорӣ ба кредитор ё шахси муайяннамудаи e хабар додан мумкин аст, пешбинӣ карда шавад.

Моддаи 339. Xои иxрои eҳдадорӣ

1. Eҳдадорӣ бояд дар xое, ки бо созишномаи тарафҳо муайян карда шудааст ё аз анъанаи муомилоти корӣ ё моҳияти eҳдадорӣ бармеояд, иxро карда шавад.

2. Агар xои иxрои eҳдадорӣ муайян нагардида бошад, он бояд ба тариқи зайл иxро карда шавад:

а) аз рeи eҳдадории додани молу мулки uайриманқул - дар xои мавxудияти молу мулк;

б) аз рeи eҳдадории додани мол ё дигар **молу мулке**, ки интиқоли онро пешбинӣ мекунад - дар xои супоридани молу мулк ба боркашони якум xиҳати расонидани он ба кредитор;

в) аз рeи дигар eҳдадориҳои қарздор xиҳати додани мол ё дигар молу мулк - дар xои тайёр намудани он ё нигоҳдошти молу мулк, ба шарте, ки ин маҳал дар рeзи eҳдадоршудан ба кредитор маълум бошад;

г) аз рeи eҳдадории пулӣ - дар xои истиқомати кредитор ё агар кредитор шахси ҳуқуқӣ бошад, дар xои xойгиршавии он дар лаҳзаи ба миён омадани eҳдадорӣ; агар кредитор то лаҳзаи иxрои eҳдадорӣ xои истиқомат ё буду бошашро иваз карда, қарздорро аз ин огоҳонида бошад, пас дар xои нави истиқомат ё буду боши кредитор ва аз ҳисоби кредитор баровардани ҳамаи хароxоти вобаста ба ивази xои иxро;

д) аз рeи eҳдадориҳои дигар - дар xои зисти қарздор ва агар қарздор шахси ҳуқуқӣ бошад - дар xои буду боши он.

**Моддаи 340. Иҷрои ўҳдадориҳои пулӣ**

1. Истифодаи асъори хориҷӣ, инчунин ҳуҷҷати пардохт бо асъори хориҷӣ ҳангоми анҷом додани ҳисоббаробаркунӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқи ўҳдадориҳо мувофиқи ҳолат, тартиб ва шартҳои муайяннамудаи қонун иҷозат дода мешавад.

2. **Ўҳдадории пулӣ бояд бо пули миллӣ ифода ва пардохт карда шавад**.

3. Дар ҳолати мавҷуд будани шубҳа оид ба маҳалли иҷрои ўҳдадории пулӣ, ўҳдадорӣ бояд дар маҳалли ҷойгиршавии кредитор (маҳалли зисти шахси воқеӣ ё маҳалли ҷойгиршавии шахси ҳуқуқӣ) ба иҷро расад.

4. Агар дар маҳал ё мамлакате, ки маблаѓ пардохта мешавад, кредитор суратҳисоби бонкӣ барои гузаронидани маблаѓ дошта бошад, қарздор ҳақ дорад дар мавриди эътироз надоштани кредитор ўҳдадории пулии худро бо роҳи ба ин суратҳисоб гузаронидани маблаѓ иҷро намояд.

5. Агар то фаро расидани мўҳлати пардохт арзиши (қурби) воҳидии пул боло рафта ё паст шуда ё ин ки асъор таѓйир ёфта бошад, қарздор аз рўи нархе (қурбе) маблаѓро пардохт менамояд, ки ба мўҳлати ба вуҷуд омадани ўҳдадорӣ мувофиқ бошад, агар дар Кодекси мазкур ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад. Ҳангоми дигар шудани асъор муносибатҳои мубодилавӣ бояд бо нархи (қурби) дар рўзи таѓйирёбии асъор мавҷудбудаи воҳидҳои пулӣ анҷом дода шаванд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 341. Зиёд кардани маблаuе, ки барои таъминоти шаҳрванд пардохта мешавад

Маблаuе, ки аз рeи eҳдадории пулӣ бевосита барои таъмини шаҳрванд xиҳати xуброни зиёни ба ҳаёт ва саломатиаш расида пардохта мешавад, тибқи шартномаи таъминоти умрбод ва дигар ҳолатҳо бо зиёд шудани **нишондиҳанда барои ҳисобҳои** муқаррарнамудаи қонун мутаносибан меафзояд. **(Қ ҶТ аз 3.07.12с. №850)**

Моддаи 342. Навбати пардохти талаб аз рeи eҳдадории пулӣ

Маблаuи пардохтшуда, ки барои иxрои пурраи eҳдадории пулӣ нокифоя мебошад, ҳангоми мавxуд набудани созишномаи дигар, пеш аз ҳама барои пeшонидани хароxоти кредитор оиди гирифтани иxро, сипас барои пeшонидани маблаuи асосии қарз, сипас - фоизи он равона карда мешавад.

Моддаи 343. Иxрои eҳдадории алтернативӣ

Қарздоре, ки вазифадор аст ба кредитор ин ё он молу мулкро диҳад, аз ду ё якчанд амал якеро анxом диҳад, агар аз қонун, санади дигари ҳуқуқӣ ё шарти eҳдадорӣ тартиби дигаре барнаояд, ҳуқуқи интихоб карданро дорад.

**Моддаи 344. И**xрои eҳдадорие, ки дар он якчанд кредитор ё якчанд қарздор иштирок доранд

Агар дар eҳдадорӣ якчанд кредитор ё якчанд қарздор иштирок намоянд, пас ҳар яке аз кредитор ҳақ дорад иxрои eҳдадориро талаб намояд ва ҳар кадоме аз қарздор вазифадор аст eҳдадориро баробар ба саҳми дигарон ба андозае иxро кунад, ки аз қонун, дигар санади ҳуқуқӣ ё шарти eҳдадорӣ тартиби дигаре барнаояд.

Моддаи 345. Eҳдадориҳои муштарак

1. **Ўҳдадории (ҷавобгарии) муштарак** ё талаби муштарак ҳангоме ба миён меояд, ки агар **ўҳдадории муштарак** ё талаби муштарак дар созишнома ё дар қонун, аз xумла дар қисмати тақсимнопазирии **мавзўи** eҳдадорӣ муқаррар шуда бошад.     (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

2. **Ўҳдадории** якчанд қарздор оид ба eҳдадорие, ки ба фаъолияти соҳибкорӣ алоқаманд аст, ҳамчунин талаби якчанд кредиторон дар чунин eҳдадорӣ, агар дар қонун, санади дигари меъёрӣ ё шартҳои eҳдадорӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, eҳдадории муштарак мебошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 346. ҳуқуқи кредитор ҳангоми eҳдадории муштарак

1. ҳангоми eҳдадории муштараки қарздорон кредитор ҳақ дорад иxрои онро аз ҳамаи қарздорон дар якxоягӣ ё аз ҳар кадоми онҳо дар алоҳидагӣ, аз xумла ба таври пурра ё оид ба як қисми қарз, талаб намояд.

2. Кредиторе, ки аз xониби яке аз қарздорони муштарак талаби худро пурра қонеъ накардааст, ҳақ дорад иxрои қисми қонеънашударо аз дигар қарздорони муштарак талаб намояд. Қарздорони муштарак то лаҳзаи пурра иxро намудани eҳдадорӣ масъул боқӣ мемонанд.

Моддаи 347. Эътироз муқобили талаботи кредитор ҳангоми eҳдадории муштарак

Дар ҳолати eҳдадории муштарак қарздор ҳуқуқ надорад ба муқобили талаби кредитор, ки чунин муносибат байни дигар қарздорон бо кредитор асос ёфтааст ва қарздори мазкур дар он иштирок надорад, эътироз баён кунад.

Моддаи 348. Иxрои eҳдадории муштарак аз xониби яке аз қарздорон

1. Аз xониби яке аз қарздорон пурра иxро намудани eҳдадории муштарак қарздорони дигарро аз иxрои eҳдадорӣ дар назди кредитор озод мекунад.

2. Агар аз муносибати байни қарздорони муштарак тартиби дигаре барнаояд:

а) қарздоре, ки eҳдадории муштаракро иxро кардааст ҳақ дорад нисбат ба дигар қарздорон талаби пастдошт регрессӣ, бо ҳиссаи баробар, бо аз ҳисоб баровардани ҳиссаи худ, пешниҳод намояд.

б) қисми напардохтаи яке аз қарздорони муштарак ба қарздоре, ки eҳдадории муштаракро иxро кардааст, ба таври баробар ба зиммаи ҳамон қарздор ва қарздорони дигар гузошта мешавад.

3. Қоидаҳои ҳамин модда мутаносибан ҳангоми қатъи eҳдадории муштарак бо баҳисобгирии даъвои мутақобилаи яке аз қарздорон татбиқ мегарданд.

Моддаи 349. Талаботи муштарак

1. ҳангоми талаби муштарак ҳар кадоме аз кредиторони муштарак ҳақ дорад ба қарздор дар ҳаxми пурра талаб пешниҳод кунад.

То пешниҳод гардидани талаб аз xониби яке аз кредиторони муштарак қарздор ҳақ дорад мутобиқи салоҳдиди худ eҳдадории ҳар кадоме аз онҳоро иxро кунад.

2. Қарздор ҳақ надорад ба муқобили талаби яке аз кредиторони муштарак, ки ба чунин муносибати қарздор бо дигар кредиторони муштарак асос ёфтааст ва дар он кредитори мазкур иштирок надорад, эътироз намояд.

3. Аз xониби қарздор пурра иxро намудани eҳдадории яке аз кредиторони муштарак eро аз иxрои eҳдадории кредиторони боқимонда озод мекунад.

4. Кредитори муштарак, ки иxрои eҳдадории қарздорро қабул кардааст, вазифадор аст қарзи ба дигар кредиторон тааллуқдоштаро, агар аз муносибати байни онҳо тартиби дигаре барнаояд, ба андозаи баробар xуброн намояд.

Моддаи 350. Иxрои eҳдадориҳои иловагӣ

Мутобиқи санади қонунӣ ё шартҳои eҳдадории байни кредитору қарздор пешбинӣ шуданаш мумкин аст, ки ҳангоми аз тарафи қарздори асосӣ қонеъ нанамудани талаби кредитор оид ба иxрои eҳдадорӣ, чунин талаби дар қисмати иxронашуда ба қарздори дигар (қарздори иловагӣ) арз карда мешавад.

Моддаи 351. Тасдиқи иxрои eҳдадорӣ

1. Кредитор иxрои eҳдадориро қабул намуда, вазифадор аст бо талаби қарздор ба e оид ба пурра ё қисман иxро шудани eҳдадори забонхат диҳад.

Агар қарздор ба кредитор барои тасдиқи eҳдадорӣ ҳуxxати қарздориро дода бошад, пас кредитор иxрои eҳдадориро қабул намуда, бояд ҳуxxатро ба қарздор баргардонад. ҳангоми имконнопазирии баргардонидани он кредитор вазифадор аст дар маврид дар забонхати додааш ба он ишора кунад.

Забонхатро бо сабт дар ҳуxxати қарздорӣ, ки ба қарздор баргардонида   мешавад, иваз намудан мумкин аст.

2. Дар ихтиёри қарздор қарор доштани ҳуxxати қарздорӣ қатъи eҳдадориро, то лаҳзаи исбот нагардидани тартиби дигар, тасдиқ мекунад.

3. ҳангоми аз тарафи кредитор надодани забонхати иxрои eҳдадории анxомдодашуда, баргардонидани ҳуxxат ё сабти имконнопазирии баргардонидани он дар забонхат қарздор ҳақ дорад иxроро ба таъхир гузорад. Дар ин ҳолат кредитор мeҳлатро гузаронида ҳисобида мешавад.

Моддаи 352. Иxрои eҳдадорӣ бо усули ба депозит гузаронидани қарз

1. Қарздор ҳақ дорад пули қарз гирифтааш ё коuазҳои қиматнокашро ба депозити нотариус ва дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи суд ба депозити суд гузаронад, ба шарте ки қарздор бо сабабҳои зайл eҳдадориро иxро карда натавонад:

а) агар дар маҳалле, ки eҳдадорӣ иxро мегардад, кредитор ё шахси ба қабули иxрои eҳдадорӣ ваколатдоршудаи он ҳузур надошта бошад;

б) uайри қобили амал будани кредитор ва набудани намояндаи он;

в) баръало аён набудани он, ки кадом шахс оид ба eҳдадорӣ кредитор мебошад, аз xумла вобаста ба баҳси байни кредитор ва дигар ашхос дар ҳамин маврид;

г) саркашӣ намудани кредитор аз қабули иxрои eҳдадорӣ ё ба тарзи дигар гузаронидани мeҳлат аз xониби он.

2. Ба депозити нотариус ё суд гузаронидани маблаu ё коuазҳои қиматнок иxрои eҳдадорӣ ҳисобида мешавад.

Нотариус ё суде, ки ба депозиташон маблаuи пулӣ ё коuазҳои қиматнок гузаронида шудааст, дар ин ибора кредиторро огоҳ менамоянд.

Моддаи 353. Иxрои мутақобилаи eҳдадорӣ

1. Иxрои мутақобила аз xониби яке аз тарафҳо иxро намудани eҳдадорие ба ҳисоб меравад, ки мутобиқи шартнома шарти иxрои eҳдадорӣ аз xониби тарафи дигар гузошта шудааст.

2. Дар ҳолати аз тарафи вазифадоршуда пешниҳод нагардидани иxрои eҳдадории шартшуда ё мавxуд будани eҳдадорие, ки ошкоро аз иxро нашудани он дар мeҳлати муайян гувоҳӣ медиҳад, тарафи мутақобила иxрои eҳдадориро ба зимадошта ҳақ дорад иxрои eҳдадории худро боздорад ё аз иxрои он даст кашад ва товони зиёнро талаб намояд.

Агар шарти иxрои eҳдадории дар шартнома зикршуда дар ҳаxми пурра иxро нашуда бошад, тарафи мутақобилаи иxрои eҳдадорӣ ба зимма дошта ҳақ дорад иxрои eҳдадориашро боздорад ё аз иxрои қисми он рад кунад, ки баробар ба ҳаxми иxрои пешниҳоднашудаи он аст.

3. Агар иxрои мутақобилаи eҳдадорӣ xой дошта бошад, сарфи назар аз пешниҳод накардани шарти иxрои eҳдадории дар шартнома зикргардида аз тарафи дигар, тарафи дигар вазифадор аст чунин иxрои eҳдадориро пешниҳод кунад.

4. Агар дар шартнома ё қонун тартиби дигаре муайян нашуда бошад, қоидаҳои пешбининамудаи қисми 2 ва 3 ҳамин модда татбиқ карда мешавад.

**БОБИ 22**

ТАЪМИНИ ИXРОИ EҳДАДОРӢ

**§1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ**

Моддаи 354. Усулҳои таъмини иxрои eҳдадорӣ

1. Иxрои eҳдадорӣ ба воситаи ноустуворона, гарав, нигоҳ доштани молу мулки қарздор, замонат, кафолати бонкӣ, байъона ва дигар усулҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома таъмин карда шуданаш мумкин аст.

2. Беэътибории созишнома оид ба таъмини иxрои eҳдадорӣ боиси беэътибор гардидани ин eҳдадорӣ (eҳдадории асосӣ) шуда наметавонад.

3. Агар дар қонун тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, беэътибори eҳдадории асосӣ боиси беэътибор гардидани eҳдадории таъминкунандаи он мегардад.

4. Дар ҳолати ба таъминот супоридани молу мулк аз ҷониби шахсе, ки ин ҳуқуқро надошт, чунин таъминот нисбати ҳамин молу мулк:

а) қатъ мегардад, агар кредитор медонист ё мебоист донад, ки таъминот аз ҷониби шахси ваколатдорнашуда пешниҳод шудааст. Дар баробари ин кредитор пас аз эътибори қонунӣ пайдо намудани ҳалномаи суд оид ба гирифтани чунин молу мулк ҳуқуқи талаб кардани иҷрои пеш аз мўҳлати   ўҳдадориҳо ва ё иваз кардани мавзўи таъминотро дорад;

б) то иҷрои ўҳдадории таъминшуда нигоҳ дошта мешавад, агар кредитор намедонист ё намебоист донад, ки молу мулк аз ҷониби шахси ваколатдорнашуда (кредитори бовиҷдон) пешниҳод шудааст. **Дар ин маврид молик дар назди кредитор танҳо бо молу мулки зикршуда ҷавоб медиҳад.**

**Дар Феҳристи ягонаи давлатии ўҳдадориҳои** **таъминшуда** мавҷуд набудани маълумот дар бораи ҳуқуқи шахси дигар ба молу мулк барои бовиҷдон эътироф кардани кредитор асос дониста мешавад, ба истиснои ҳолатҳое, ки ин молу мулкро молик ё шахсе, ки молик барои соҳибӣ додааст, гум карда бошад ё аз яке аз онҳо дуздида шуда бошад ё бо усули дигар бе ихтиёри онҳо аз соҳибиашон баромада бошад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

**§ 2. НОУСТУВОРОНА**

Моддаи 355. Мафҳуми ноустуворона

1. Ноустуворона (xарима, пеня) маблаuе мебошад, ки тибқи қонун ё шартнома муайян гардидааст ва қарздор вазифадор аст ҳангоми иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ, аз xумла дар ҳолати гузаронидани мeҳлати иxро, онро ба кредитор пардозад. Тибқи талаби   пардохти ноустуворона кредитор ба исботи зиёни ба e расонидашуда вазифадор намебошад.

        2. Андозаи ноустуворона дар маблаѓи пули аниқ ё дар фоиз ба маблаѓи иҷрокарданашуда ё ин ки ба таври номатлуб иҷрокардашуда муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 356. Шакли созишнома оид ба ноустуворона

Созишнома оиди ба ноустуворона сарфи назар аз шакли eҳдадории асосӣ, бояд ба тарзи хаттӣ баста шавад.

Риоя накардани ин талаб боиси uайриқонунӣ шудани созишнома оид ба ноустуворона мегардад.

**Моддаи 357. Ноустуворонаи қонунӣ**

1. Кредитор ҳақ дорад пардохти ноустуворонаи муайяннамудаи қонун (ноустуворонаи қонунӣ) –ро сарфи назар аз он ки дар созишнома eҳдадории пардохти он пешбинӣ шудааст ё на, талаб намояд.

2. Андозаи ноустуворонаи қонунӣ, агар қонун онро манъ накунад, бо созишномаи тарафҳо зиёд карда шуданаш мумкин аст.

Моддаи 358. Кам кардани ноустуворона

Агар ноустуворонаи пардохтшаванда ошкоро ба оқибати вайрон кардани eҳдадорӣ баробар набошад, суд ҳақ дорад ноустуворонаро кам кунад.

Қоидаҳои ҳамин модда ба ҳуқуқи қарздор xиҳати кам кардани андозаи масъулияти e дар асоси моддаи 435 ҳамин Кодекс ва ҳуқуқи кредитор барои рeёнидани товони зиён дар ҳолатҳои пешбининамудаи моддаи 424 ҳамин Кодекс дахл надоранд.

**§ 3. ГАРАВ**

Моддаи 359. Мафҳум ва асосҳои ба миён омадани гарав

**1. Гарав** **– усули таъмини иҷрои ўҳдадорӣ, ки** **тибқи он** кредитор дар ўҳдадории бо гарав таъминшуда (гаравгир) ҳангоми аз ҷониби қарздор иҷро нашудани чунин ўҳдадорӣ, барои қонеъ намудани талаботаш, аз арзиши молу мулки ба гаравгузоштаи шахсе, ки ин молу мулк ба ў тааллуқ дорад (гаравдеҳ) нисбат ба дигар кредиторон ҳуқуқи афзалиятнокро доро мебошад, ба истиснои ҳолатҳои дар қонун муқарраршуда. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

2. Ба гарав гузоштани корхона, бино, иншоот, манзил (квартира) ва дигар молу мулки uайри манқул (ипотека) бо қонуни ипотека танзим карда мешавад. Қоидаҳои умумӣ оид ба гарав, ки дар ҳамин Кодекс зикр шудаанд, дар ҳолате татбиқ карда мешаванд, ки дар ҳамин Кодекс ё қонун дар бораи ипотека ва қоидаҳои дигаре муқаррар нагардида бошанд.

3. Гарав дар асоси шартнома ба миён меояд. Гарав инчунин дар асоси қонун, ҳангоми фарорасидани ҳолатҳои муайяннамудаи он ба миён меояд, ба шарте ки агар дар қонун пешбинӣ гардида бошад, ки кадом молу мулк ва барои таъмини иxрои кадом eҳдадорӣ ба гарав монда шудани он пешбинӣ шуда бошад.

Қоидаҳои ҳамин Кодекс оид ба гарав, ки дар асоси шартнома ба миён меоянд, мувофиқан нисбат ба гараве татбиқ мегардад, ки дар асоси қонун ба миён омадааст, ба шарте ки дар қонун тартиби дигаре муайян нашуда бошад.

Моддаи 360. Предмети гарав

1. Предмети гарав ҳама гуна молу мулк, аз xумла мол ва ҳуқуқи молу мулкӣ (талабот), ба истиснои **молу мулке**, ки аз муомилот барварда шудаанд (қисми 2 моддаи 141 ҳамин Кодекс) талаботе, ки бо шахсияти **қарздор** сахт алоқаманд аст, аз xумла талабот оид ба алимент, товони зиёне, ки ба ҳаёт ва саломатӣ расонида шудааст ва дигар ҳуқуқҳое буда метавонад, ки гузашт кардани онҳо ба дигар ашхос тибқи санади қонунӣ манъ шудааст.

2. ҳуқуқи гаравро бо шартнома ба **молу мулке**, ки минбаъд ба моликияти гаравдеҳ ё хоxагидории e ворид мешавад, низ татбиқ кардан мумкин аст.

3. Гарави навъҳои алоҳидаи молу мулк, аз xумла молу мулки шаҳрвандоне, ки аз ҳисоби он ситонидан иxозат дода намешавад, тибқи санади қонунӣ манъ ё маҳдуд карда шуданашон мумкин аст. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

4. Гарави қоuазҳои қиматноки xамъиятҳои саҳомӣ, аз xумла бонкҳо, дигар субъектҳои хоxагӣ бо назардошти санади қонунӣ оид ба қоuазҳои қиматнок дода мешавад.

Мoддаи 361. Талаботе, ки бо гарав таъмин карда мешавад

1. Агар дар шартнома ё санади қонунӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, гарав талаботро танҳо дар ҳаxме таъмин мекунад, ки он дар лаҳзаи воқеан қонеъ намудани он мавxуд аст, аз xумла фоизҳо, xуброни зиёне, ки аз гузаронидани мeҳлат расидааст, ноустуворона (xарима, пеня), хароxоти зарурӣ барои нигаҳдошти молу мулки ба гарав гузошта шуда, инчунин товони зиёне, ки ситонида мешавад.

2. Гарав нисбати талаботе, ки метавонад дар оянда пеш ояд муқаррар шуданаш мумкин аст, ба шарте, ки тарафҳо оиди андозаи ба гарав таъмин намудани чунин eҳдадорӣ ба мувофиқа расанд.

Моддаи 362. Навъҳои гарав

         1. Гарав мумкин аст дар навъҳои ипотека, гарави додашуда (заклад), гарави ҳуқуқ, гарави воситаҳои пулӣ ва гарави молу мулк дар гаравхона (ломбард) баромад намояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Ипотека - навъи гаравест, ки молу мулки ба гарав гузошташуда тасарруфӣ ва истифодаи гаравдеҳ ё шахси сеюм боқӣ мемонад.

Предмети ипотека корхонаҳо, иморатҳо, бино, иншоот, манзил (квартира) – ҳои дар биноҳои бисёрҳexрагӣ, объектҳои кайҳонӣ, ва дигар молу мулкие, ки аз муомилоти гражданӣ гирифта нашудааст, буда метавонанд.

Самараи xудошаванда танҳо дар ҳолатҳое **мавзўи** ипотека буда метавонад, ки он аз лаҳзаи xудо намудан объекти ҳуқуқии шахси сеюм нагардад. Ипотекаи корхона, иморат, бино, иншоот, манзил (квартира)-ҳои дар бинои бисёрҳexра, воситаҳои нақлиёт ва объектҳои кайҳонӣ бояд дар мақомоти дахлдор объектҳо ба қайд гирифта шаванд.

3. Гарави додашуда (заклад) - навъи гараве мебошад, ки ҳангоми он молу мулки ба гарав гузошташуда аз xониби гаравдеҳ ба соҳибии гаравгир дода мешавад.

Бо розигии гаравгир **мавзўи** гарав метавонад дар ихтиёри гаравдеҳ таҳти қулф ва мeҳри гаравгир вогузошта шавад. Предмети гаравро дар ихтиёри гаравдеҳ бо сабти аломате, ки таҳти гарав будани онро тасдиқ мекунад (гарави устувор) вогузоштан мумкин аст.

4. ҳангоми гарави ҳуқуқ **мавзўи** гарав ҳуқуқи молу мулкие мебошад, ки метавонад аз **соҳибӣ** бароварда шавад, аз xумла ҳуқуқи иxораи   корхона, иморат, бино, иншоот, ҳуқуқи саҳм дар молу мулки ширкати хоxагидорӣ, талаби қарзӣ, ҳуқуқҳои молу мулкии муаллифӣ, ихтироъкорӣ ва дигар ҳуқуқҳои молу мулкӣ.

ҳуқуқи ба мeҳлат танҳо то лаҳзаи гузаштани мeҳлати амали он **мавзўи** гарав буда метавонад.

Агар ҳуқyқи ба гарав гузошташуда бо ҳуxxат тасдиқ карда шавад, шартномаи гарав мумкин аст бо додани ҳуxxати муқарраркунандаи ҳуқуқ ба расмият дароварда шавад.

5. ҳангоми ба гарав гузоштани ҳуқуқи **молу мулке**, ки бо қоuази қиматнок тасдиқ карда шудааст, он ба гаравгир супурда мешавад ё агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ба депозити бонк ё идораи нотариалӣ гузаронда мешавад.

        6. Гарави маблаѓҳои пулӣ бо роҳи ба соҳибии гаравгир додани онҳо сурат мегирад, агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

Моддаи 363. Гарави молу мулке, ки таҳти моликияти умумӣ қарор дорад

Молу мулке, ки моликияти умумӣ мебошад, танҳо бо розигии ҳамаи моликон ба гарав гузошта шуданаш мумкин аст. ҳуқуқ ба ҳисса дар молу мулки умумӣ метавонад **мавзўи** мустақили гарав бошад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

Моддаи 364. Гаравдеҳ

1. Гаравдеҳ метавонад ҳам худи қарздор ва ҳам шахси сеюм бошад.

2. Гаравдеҳи ашё молики он ё шахсе буда метавонанд, ки ҳуқуқи хоxагидории ашёро дорад.

Шахсе, ки ашё тибқи ҳуқуқи   хоxагидорӣ ба e тааллуқ дорад, дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 2 моддаи 312 ҳамин Кодекс ҳақ дорад онро бидуни розигии молик ба гарав гузорад.

3. Ба гаравдеҳи ҳуқуқ шахсе буда метавонад, ки ҳуқуқи ба гарав гузоранда ба e тааллуқ дорад.

Ба гарав гузоштани ҳуқуқи иxора ё дигар ҳуқyқ ба молу мулки бегона бидуни иxозати молики он ё шахсе, ки ҳуқуқи хоxагидориро дорад, роҳ дода намешавад, агар дар қонун ё шартнома бегона кардани ин ҳуқуқ бе розигии ин ашхос манъ карда шуда бошад.

Моддаи 365. Гаравгир

Мутобиқи ҳамин Кодекс, ки муносибати гаравро танзим менамояд, ҳам шаҳрвандон ва ҳам шахси ҳуқуқӣ гаравгир буда метавонанд.

**Моддаи 366. Суѓуртаи молу мулки ба гарав гузошташуда**

1. Мутобиқи шартнома ё қонун вазифаи суѓурта кардани молу мулки ба гарав гузошташударо ба зиммаи шахсони зерин вогузоштан мумкин аст:

**- ба зиммаи гаравгир, ба шарте ки молу мулки ба гарав гузошташуда ба ихтиёраш дода шуда бошад;**

**- ба зиммаи гаравдеҳ, ба шарте ки молу мулки ба гарав гузошташуда таҳти истифодаи ў қарор дошта бошад.**

2. Агар шартномаи гарав ба зиммаи гаравдеҳ вазифаи суѓуртаи молу мулки ба гарав гузошташударо вогузорад, гарав ба ҳама гуна ҳуқуқи гаравдеҳ аз рўи ҳамин суѓуртанома паҳн мегардад ва нигоҳдорандаи гарав барои қонеъ гардонидани талаботи таъминшудааш аз ҳама гуна маблаѓи минбаъдаи рўёнидани суѓурта, новобаста ба суѓуртакунанда ва бе розигии гаравдеҳ ҳуқуқи имтиёзнок дорад.

3. Ҳангоми фаро расидани ҳодисаи суѓурта ҳуқуқи талабкунӣ аз рўи шартномаи суѓуртаи молу мулки ба гаравгузоштаи гаравдеҳ танҳо дар сурати аз ҳуқуқи худ мутобиқи қисми 2 ҳамин модда даст кашидани гаравгир ба миён меояд.

Агар маблаѓи пардохти суѓурта аз маблаѓи ўҳдадорие, ки бо гарав таъмин гардидааст, бештар бошад, нигоҳдорандаи гарав ўҳдадор аст дар давоми се рўзи бонкӣ аз лаҳзаи гирифтани он фарқияти маблаѓро ба ҳисоби гаравдеҳ гузаронад.

4. Агар молу мулк бо гуноҳи нигоҳдорандаи гарав гум шуда ё осеб дида бошад, ў аз ҳуқуқи аз ҳисоби пардохти суѓурта қонеъ намудани талаботи худ маҳрум мегардад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 367. Гарави насупоридан ва супоридани молу мулк ба гаравгир

1. Молу мулки ба гарав гузошташуда, дар назди гаравдеҳ боқӣ мемонад, агар дар қонун ё шартнома тартиби дигар пешбинӣ нагардида бошад.

Молу мулке, ки таҳти ипотека қарор дорад, ба гаравгир дода намешавад.

2. Предмети ба гарав гузошташуда мумкин аст дар назди гаравдеҳ бояд зери қулф ва мeҳри гаравгир вогузошта шавад.

Предмети ба гарав гузошташударо метавон дар назди гаравгир бо сабти нишона гузошт, ки ба гарав гузоштани молу мулк далолат мекунад (гарави қатъӣ).

Предмети гарав, ки аз тарафи гаравдеҳ муваққатан барои **соҳибӣ** ё истифода ба шахси сеюм дода шудааст, дар назди гаравдеҳ қарордошта ба ҳисоб меравад. **(ҚҶТ аз 12.05.2007,№247)**

Мавзўи гарав метавонад аз ҷониби гаравгир муваққатан барои соҳибӣ ё истифода ба шахси сеюм дода шавад. Дар ин маврид мавзўи гарав дар назди гаравгир қарордошта ба ҳисоб меравад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

5. ҳaнгоми ба гарав гузоштани ҳуқуқи **молу мулке**, ки бо қоuази қиматнок собит шудааст, агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ба гаравгир ё депозити нотариус дода мешавад.

Моддаи 368. Шартномаи гарав, шакл ва бақайдгирии он

1.Дар шартномаи гарав бояд **мавзўи** гарав, моҳият, андоза ва мeҳлати иxpои eҳдадорӣ, ки бо гарав таъмин шудааст, баён гардад. Дар он инчунин бояд ифода гардад, ки молу мулки ба гарав гузошташуда дар назди кадоме аз тарафҳо қарор дорад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

      2. **Шартномаи гарав бояд дар шакли хаттӣ баста шавад.** Шартномаҳои омехтае, ки мутобиқи қисми 3 моддаи 453 Кодекси мазкур баста шудаанд ва унсурҳои шартномаи гаравро дар бар гирифтаанд, бояд ба талаботи моддаи мазкур мувофиқат намоянд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Шартнома оид ба ипотека, инчунин шартнома дар бораи гарави молу мулки манқул ё ҳуқуқ ба молу мулк xиҳати таъмини eҳдадорӣ аз рeи шартнома, ки дар идораи нотариалӣ тасдиқ шуданаш зарур аст, бояд аз xониби идораи нотариалӣ тасдиқ карда шавад.

       3. Шартномаи ипотека бояд мутобиқи тартиби ба қайд гирифтани аҳдҳои барои молу мулки дахлдор муқарраргардида ба қайд гирифта шавад. **Тартиби ба қайд гирифтани гарави молу мулки манқулро қонун муқаррар менамояд.**

4. Риоя накардани қоидаҳои дар қисмҳои 2 ва 3 ҳамин модда зикршуда   шартномаи гаравро беэътибор мегардонад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 369. Молу мулке, ки ба он ҳуқуқи гаравгир паҳн мегардад

1. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқи гаравгир (ҳуқуқи гарав) ба ашёе, ки **мавзўи** гарав қарор дорад, ба марбутияти он паҳн мегардад, агар дар шартнома тарзи дигар пешбинӣ нашуда бошад.

Ҳуқуқи гарав ба самара, маҳсулот ва даромаде, ки дар натиҷаи истифодаи молу мулки ба гарав гузошташуда ба даст оварда шудааст, татбиқ мегардад, агар шартнома ҳолатҳои дигареро пешбинӣ накарда бошад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

2. ҳангоми ипотекаи корхона ё дигар комплекси молу мулки дар маxмeъ ҳуқуқи гарав ба тамоми молу мулки ба он дохилшаванда молу мулки манқул ва uайриманқул, масалан ҳуқуқи талаб ва ҳуқуқи истисно, аз xумла ҳуқуқе, ки дар давраи ипотека ба даст оварда шудааст, агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, паҳн мегардад.

             3. Мутобиқи шартномаи гарав ва нисбат ба гараве, ки аз асоси қонун бармеояд, мумкин аст гарави ашё ва ҳуқуқи молу мулкиро, ки гаравдеҳ дар оянда ба даст меорад, дар қонун пешбинӣ карда шавад.

       **Моддаи 370. Ба миён омадани ҳуқуқи гарав**

1. Ҳуқуқи гарав ҳангоми дар як вақт мавҷуд будани шартҳои зерин ба миён меояд:

- соҳиб будани гаравдеҳ ба ҳуқуқи моликият ё дигар ҳуқуқи ашёӣ ба мавзўи гарав ва ё ҳуқуқи дигари молу мулкӣ;

- мавҷуд будани шартнома дар бораи гарав мутобиқи талаботи моддаи 368 Кодекси мазкур ё дигар асосҳои пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон.

2. Агар дар шартномаи гарав тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқи гарав нисбат ба гарави молу мулке, ки бояд ба гаравгир супорида шавад, аз лаҳзаи супоридани ин молу мулк ба миён меояд.

3. Ҳуқуқи гарав ба молҳои дар муомилотбуда мутобиқи қоидаҳои қисми 2 моддаи 386 Кодекси мазкур ба миён меояд. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

   4. Ҳуқуқи гарав ба молу мулке, ки гаравдеҳ дар оянда ба даст меорад, аз лаҳзаи ба даст овардани ҳуқуқи дахлдор ё ворид шудани ашёи дахлдор ба моликияти гаравдеҳ ба миён меояд. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

**Моддаи 371. Гарави минбаъда ва муайян кардани навбати гаравгирон**

1. Молу мулке, ки аз рўи шартномаи гарав ҷиҳати таъмини иҷрои як ўҳдадорӣ (гарави ибтидоӣ) ба гарав гузошта шудааст, метавонад барои таъмини иҷрои ўҳдадории дигар (гарави минбаъда) ба гарав гузошта шавад.

2. Гарави минбаъда, агар бо шартномаҳои ибтидоии гарави ҳамон молу мулк манъ нашуда бошад, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун иҷозат дода мешавад.

3. Навбати гаравгирон ба ҳамон як молу мулки мавзўи гарав аз рўи санаи дар Феҳристи ягонаи давлатии ўҳдадориҳои таъминшуда ё Феҳристи ягонаи давлатии молу мулки ѓайриманқул ва ҳуқуқҳо ба он бақайдгирифташуда, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун муқаррар карда мешавад.

4. Гаравгире, ки дар навбат бартарӣ дорад, кредитори таъминшудаи ибтидоӣ номида мешавад. Гаравгирони дигар кредиторони таъминшудаи минбаъда мебошанд.

5. Гаравдеҳ ўҳдадор аст ба ҳар як гаравгири минбаъда оид ба ҳамаи гаравҳои молу мулки мазкур, ки дар қисми 1 моддаи 368 Кодекси мазкур пешбинӣ шудааст, маълумот диҳад ва ў барои зиёне, ки ба гаравгирон бинобар иҷро накардани ин ўҳдадорӣ расонидааст, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ҷавобгар мебошад.

6. Талаботи гаравгири минбаъда аз арзиши мавзўи ба гарав гузошташуда баъди қонеъ гардонидани талаботи кредиторони таъминшудаи ибтидоӣ қонеъ карда мешавад.

7. Навбати қонеъ гардонидани талабот мумкин аст бо созишномаи хаттии кредиторони таъминшуда таѓйир дода шавад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 372. Нигоҳубин ва эҳтиёти молу мулки ба гарав гузошташуда

1. Гаравдеҳ ё гаравгир вобаста ба он ки молу мулки гарав дар дасти кадоми аз онҳо қарор дорад (моддаи 367), агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, вазифадор аст:

а) молу мулки гаравро аз ҳисоби гаравдеҳ бо арзиши пуррааш аз хавфи гум шудан ё осеб дидан суuурта намояд ва агар арзиши пурраи молу мулк аз андозаи талаботи бо гарав таъмингардида зиёд шавад, ба маблаuи на камтар аз андозаи талаб суuурта кунад;

б) барои эҳтиёт кардани молу мулк ки ба гарав гузоштаашро, аз xумла барои ҳимояи он аз сeиқасд ва талабҳои xониби шахси сеюм тадбирҳои зарурӣ андешад;

в) тарафи дигарро дар мавриди омадани хавфи гумшавӣ ё осеб дидани молу мулки ба гарав гузошта шуда фавран огоҳ созад.

2. Гаравгир ва гаравдеҳ ҳақ доранд тибқи ҳуxxат ва воқеан мавxуд будани молу мулк, миқдор, вазъ ва шароити нигаҳдошти молу мулки ба гарав гузоштаашро, ки дар ихтиёри тарафи дигар аст, тафтиш кунанд.

3. ҳангоми аз xониби гаравгир даuалона вайрон кардани eҳдадориҳое, ки дар қисми 1 ҳамин модда зикр ёфтаанд ва ин ба молу мулки ба гарав гузошташуда хавфи гумшавӣ ё осеб таҳдид мекунад, гаравдеҳ ҳақ дорад қатъи пеш аз мeҳлати гаравро талаб намояд.

Моддаи 373. Оқибатҳои гум кардан ё осеб дидани молу мулки ба гарав гузошташуда

1. Гаравдеҳ, агар дар шартномаи гарав тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, таваккали ногаҳон нобуд гардидан ё ногаҳон осеб дидани молу мулки ба гарав гузошташударо ба eҳда дорад.

2. Агар гаравгир мутобиқи моддаи 432 ҳамин Кодекс аз xавобгарӣ озод шуданашро исбот карда натавонад, барои пурра ё қисман гум шудан ё осеб дидани молу мулки ҳамчун **мавзўи** гарав ба e супоридашуда, xавобгар мебошад.

Гаравгир барои гум кардани молу мулки гарав ба андозаи арзиши воқеии он ва барои осеб расидан ба андозаи маблаuе, ки арзиши он поин фаромадааст, сарфи назар аз он ки ҳангоми супоридани он ба гаравдеҳ чӣ қадар нархгузорӣ шуда буд, xавобгар мебошад.

Агар дар натиxаи осеб **мавзўи** гарав он қадар таuйир ёфта бошад, ки мутобиқи таъиноти аслиаш истифода бурдани он имконнопазир аст, гаравдеҳ ҳақ дорад аз он даст кашад ва барои аз даст додани он товон талаб кунад.

Дар шартнома eҳдадории гаравгир оид ба xуброни дигар зиёне, ки дар натиxаи гум шудан ё осеб дидани молу мулки гарав ба гаравдеҳ ворид мегардад, пешбинӣ шуданаш мумкин аст.

Гаравдиҳанда, ки доир ба eҳдадорие, ки бо гарав таъмин шудааст қaрздор мебошад, ҳақ дорад талаби гаравгирро оид ба пардохти товони зиёне, ки аз сабаби гум шудан ё осеб дидани **мавзўи** гарав расонида шудааст, ба ҳисоби eҳдадории бо гарав таъминшуда ба ҳисоб гирад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 374. Иваз ва барқарор намудани мавзўи гарав

1. Иваз намудани **мавзўи** гарав, агар дар шартнома ё қонун тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, бо розигии гаравгир иxозат дода мешавад.

2. Агар **мавзўи** гарав нобуд шуда ё осеб дида бошад ё ҳуқуқи моликият ба он ё ҳуқуқи пешбурди хоxагидории он дар асоси пешбининамудаи қонун қатъ гардида бошад, гаравдеҳ ҳақ дорад дар мeҳлати мусоид предмети гаравро барқарор кунад ё, онро бо молу мулки баробарарзиш иваз намояд, ба шарте ки дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 375. Истифода ва ихтиёрдории мавзўи гарав

1. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ё аз моҳияти гарав барнаояд, гаравдеҳ ҳақ дорад **мавзўи** гаравро тибқи таъиноташ истифода барад, аз xумла аз самара ва даромади он баҳравар гардад.

2. Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ва аз моҳияти гарав барнаояд, гаравдеҳ танҳо бо розигии гаравгиранда ҳақ дорад **мавзўи** гаравро бегона кунад, онро ба иxора диҳад ё ба дигар шахс ба истифодаи бемузд супорад ё онро бо усули дигар ихтиёрдорӣ намояд.

Шартномае, ки ҳуқуқи гаравдиҳандаро барои васият намудани молу мулки гарав гузошташудааш маҳдуд месозад, тамоман эътибор надорад.

3. Гаравгир ҳақ дорад танҳо дар ҳолатҳои пешбининамудаи шартнома аз молу мулки ба гарав супурдашуда истифода барад ва мунтазам ба гаравдиҳанда оид ба истифодаи он ҳисобот диҳад. Мутобиқи шартнома гаравдеҳ мумкин аст вазифадор карда шавад, ки самара ва даромад аз молу мулки гарав гузошташударо ба мақсади иxрои eҳдадории асосӣ ё ба манфиати гаравдеҳ истифода намояд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 376. Аз xониби гаравгир ҳифз намудани ҳуқуқҳои худ оиди мавзўи гарав

1. Гаравгир, ки молу мулки ба гарав гузошташударо дар ихтиёр дорад ё мебоист дар ихтиёраш қарор дошта бошад, ба талаб карда гирифтани он аз тасарруфи uайриқонунии шахси бегона, аз xумла аз **соҳибии** гаравдеҳ (моддаҳои 322, 323, 326), ҳуқуқ дорад

2. Дар ҳолате, ки тибқи шартҳои шартнома ба гаравгир ҳуқуқ дода шудааст аз молу мулки ба гарав гузошташудаи дар ихтиёраш қарор дошта истифода барад, e метавонад аз шахси дигар, аз xумла аз гаравдеҳ рафъи ҳама гуна вайрон кардани ҳуқуқҳояшро талаб намояд, ҳарчанд ин **вайронкуниҳо** бо маҳрум сохтан аз соҳибияти молу мулкӣ алоқаманд набошанд ҳам (моддаҳои 325, 326). (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

Моддаи 377. Асоси рeёниш аз молу мулки ба гарав гузошташуда

1. Рeёниш аз молу мулки ба гарав гузошташуда xиҳати қонеъ намудани талаботи гаравгир (кредитор) дар сурати иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадории бо гарав таъминшуда аз тарафи гаравдеҳ вобаста ба ҳолатҳое, ки барои онҳо e xавобгар намебошад, ситонидан мумкин аст.

2. Агар роҳ додан ба вайронкунии ўҳдадории бо гарав таъминшудаи қарздор хеле ночиз бошад ва андозаи талаботи гаравгир дар натиҷаи он ба арзиши молу мулки ба гарав гузошташуда тамоман номутаносиб гардад, талаби ситонидани молу мулки ба гарав гузошташуда метавонад рад карда шавад. Вайронкунии роҳдодаи қарздор хеле ночиз ва андозаи талаботи гаравгир ба арзиши молу мулки ба гарав гузошташуда тамоман номутаносиб дониста мешавад, агар андозаи талаботи гаравгир на зиёда аз 10 фоизи ўҳдадориҳои бо гарав таъминшударо ташкил диҳад.(ҚЧТ аз 02.01.2020с.№1657)

.

**Моддаи 378. Рўёнидан аз ҳисоби мавзўи гарав**

**Тартиб ва шартҳои рўёнидан аз ҳисоби мавзўи гарав бо қонун муқаррар карда мешаванд. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

**Моддаи 379. Фурўши молу мулки ба гарав гузошташуда**

Тартиб ва шартҳои фурўши мавзўи гарав бо қонун муқаррар карда мешаванд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 380. Пеш аз мeҳлати иxро намудани eҳдадорие, ки бо гарав таъмин шудааст ва рeёниш аз молу мулки ба гарав гузошташуда

1. Гаравгир дар ҳолатҳои зайл барои пеш аз мeҳлат иxро намудани eҳдадории бо гарав таъминшуда ҳақ дорад:

а) агар **мавзўи** гарав аз ихтиёри гаравдеҳ баромада бошад, ки дар он xо монда шуда буд, хилофи шартҳои шартнома бошад;

б) аз xониби гаравдеҳ вайрон карда шудани қоидаҳои иваз намудани **мавзўи** гарав (моддаи 374);

в) гум кардани **мавзўи** гарав, мутобиқи ҳолатҳое, ки барои он гаравгир xавобгар намебошад, агар гаравдеҳ аз ҳуқуқи пешбининамудаи қисми 2 моддаи 374 ҳамин Кодекс истифода набурда бошад;

       г) агар арзиши **мавзўи** гарав хеле паст шавад ва гаравдеҳ талаботи иваз намудани **мавзўи** гаравро иҷро накунад;

       д) дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун ё шартнома.

2. Гаравгир ҳақ дорад иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадории бо гарав таъминшударо талаб кунад ва агар талаби e қонеъ карда нашавад, дар ҳолатҳои зайл рeёнишро аз **мавзўи** гарав истифода барад:

а) ҳангоми аз xониби гаравдеҳ иxро нашудани вазифаҳои пешбининамудаи зербандҳои а) ва б) қисми 1 ва қисми 2 моддаи 372 ҳамин Кодекс;

б) дар сурати аз xониби гаравдеҳ вайрон кардани қоидаҳои ихтиёрдории молу мулки ба гарав гузошташуда (қисми 2 моддаи 375). **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 381. Қатъи гарав

1. Гарав дар ҳолатҳои зайл қатъ мегардад:

а) бо қатъи eҳдадории бо гарав таъминшуда;

б) тибқи талаби гаравдеҳ, ҳангоми мавxуд будани ҳолатҳои пешбининамудаи ҳисми 3 моддаи 372 ҳамин Кодекс;

в) дар сурати нобуд шудани ашёи ба гарав гузошташуда ё қатъи ҳуқуқи ба гарав, агар гаравдеҳ аз ҳуқуқҳои пешбининамудаи қисми 2 моддаи 374 ҳамин Кодекс истифода набурда бошад;

**г) ҳангоми фурўши молу мулки ба гарав гузошташуда;**

      **д) бо асосҳои дигари пешбининамудаи қонун ё шартнома. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

2. Қатъи гарав бояд дар феҳрасте сабт гардад, ки дар он шартномаи гарав ба қайд гирифта шуда буд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

3. ҳангоми қатъи гарав дар натиxаи иxро намудани eҳдадории бо гарав таъминшуда ё мувофиқи талаби гаравдеҳ (қисми 3 моддаи 372) гаравгир, ки ашёи ба гарав гузошташуда дар ихтиёраш буд, бояд фавран онро ба гаравдеҳ баргардонад.

**Моддаи 382. Нигоҳ доштани гарав ҳангоми ба шахси дигар гузаштани ҳуқуқи ба гарав гузошташуда**

1. Дар сурати гузаштани ҳуқуқи моликият ба молу мулки ба гарав гузошташуда ё ҳуқуқи хоҷагидории он аз гаравдеҳ ба шахси дигар дар натиҷаи бо музд ё бемузд бегона кардани ин молу мулк, ё ин ки тибқи тартиби в**орисии умумии (универсалии) ҳуқуқ**, ҳуқуқи гарав қобили эътибор аст, ба истиснои ҳолатҳое, ки кредитор барои гузаштани ҳуқуқи моликият ба молу мулки ба гарав гузошташуда бе нигоҳ доштани гарав розӣ мебошад.

Ба ҳамаи молу мулке, ки гаравдеҳ дар натиҷаи бегона кардани молу мулки ба гарав гузошташуда ба даст овардааст, ҳуқуқи гаравии гаравгир татбиқ мегардад, агар дар қонун ва шартнома ҳолати дигар пешбинӣ нашуда бошад.

Дар мавриди нигоҳ доштани гарав, вориси гаравдеҳ ҷои гаравдеҳро ишѓол менамояд ва тамоми ўҳдадориҳои гаравдеҳро ба зимма мегирад, агар дар созишнома бо гаравгир тартиби дигар пешбинӣ нашуда бошад.

2. Агар молу мулки гаравдеҳ, ки **мавзўи** гарав мебошад, тибқи тартиби вориси ҳуқуқи ба якчанд шахс гузашта бошад, ҳар як ворис (бадастоварандагони молу мулк) оқибатҳоеро, ки аз натиxаи бо гарав таъмин намудани eҳдадорӣ бармеоянд, ба андозаи баробар ба мисли молу мулки зикргардидаи ба онҳо гузашта, ба зимма доранд. Аммо ҳангоме, ки мавзeи гарав тақсимнашаванда аст ё бо асосҳои дигар таҳти моликияти умумии ворисони умумӣ мебошад, онҳо ба гаравдеҳони муштарак табдил меёбанд.
**(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

**Моддаи 383. Оқибати маҷбуран гирифтани молу мулки ба гарав гузошташуда**

Агар ҳуқуқи моликияти гаравдеҳ ба **молу мулке**, ки **мавзўи** гарав қарор дорад дар натиxаи гирифтан (харида гирифтан) барои эҳтиёxоти давлатӣ, реквизитсия ё милликунонӣ тибқи тартиби пешбининамудаи қонун қатъ гардад ва ба гаравдеҳ молу мулки дигар дода шавад ё xуброни дахлдор сурат гирад, ҳуқуқи гарав ба **молу мулке**, ки ба ивази он дода мешавад татбиқ гардида, мувофиқан гаравгир барои қонеъ намудани талаботи худ аз маблаuи барои xуброни гаравдеҳ додашаванда ҳуқуқи афзалиятнок пайдо мекунад. Гаравгир инчунин ҳақ дорад иxрои пеш аз мeҳлати eҳдадории бо гарав таъминшудааро талаб намояд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

Моддаи 384. Гузашт кардани ҳуқуқ оид ба шартномаи гарав

1. Гаравгир ҳақ дорад ҳуқуқи худро оид ба шартномаи гарав бо риояи қоидаҳои додани ҳуқуқи кредитор, бо роҳи гузашти талабот (моддаҳои 411-419) ба дигар шахс диҳад.

2.Аз xониби гаравгир гузашт кардани ҳуқуқи худ оид ба шартномаи гарав ба шахси дигар ҳангоме қобили эътибор аст, ки агар ба ҳамон шахс ҳуқуқи талабот ба қарздор оид ба eҳдадории асосии бо гарав таъминшуда низ гузашт карда шуда бошад.

3.Агар амали дигаре исбот нашуда бошад, гузашти ҳуқуқ оид ба шартнома дар мавриди ипотека инчунин маънои гузашти ҳуқуқ ба eҳдадории бо ипотека таъминшударо дорад.

Моддаи 385. Гузаронидани қарзи eҳдадорие, ки бо гарав таъмин шудааст

Бо гузаронидани қарзи eҳдадории бо гарав таъминшуда ба шахси дигар, агар гаравдеҳ ба кредитор дар мавриди ба зимма гирифтани масъулияти қарздори нав розигӣ надода бошад, гарав қатъ мегардад.

**Моддаи 386. Ба гарав гузоштани моли дар муомилот буда**

1. Моли дар муомилотбудаи ба гарав гузошташуда моле эътироф карда мешавад, ки дар ихтиёри гаравдеҳ буда, ба e ҳуқуқ дода шудааст таркиб ва шакли табии молу мулки ба гарав гузошташударо (захираҳои мол, ашё, мавод, маҳсулоти нимтайёр, маҳсулоти тайёр ва uайра) таuйир диҳад ба шарте, ки арзиши умумии онҳо аз арзиши дар шартнома муайяншудаи ин молу мулки гарав камтар нагардад.

Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, арзиши моли ба муомилот гузошташударо, баробари андозаи қисми eҳдадории бо гарав таъминшуда кам кардан мумкин аст.

        2. Моли дар муомилотбуда, ки аз ҷониби гаравдеҳ бегона карда шудааст, аз лаҳзаи ба соҳибмулкӣ, пешбурди хоҷагидорӣ ё идораи оперативии бадастоваранда гузаштанаш дигар **мавзўи** гарав шуда наметавонад. То рўзи пурра кардани **мавзўи** гарав, ки моли дар муомилотбуда аз ҷумлаи он аст, маблаѓи аз фурўши ин мол ба дастомада ба сифати **мавзўи** гарав ҳисоб карда мешавад.

         Моли дар муомилотбудае, ки гаравдеҳ онро аз рўи шартҳои шартномаи гарави моли дар муомилотбуда харидааст, аз лаҳзаи бо ҳуқуқи моликият ё ҳуқуқи дигари ашёи ба ихтиёри гаравдеҳ гузаштанаш **мавзўи** гарав қарор мегирад.

3. Гаравдеҳи моли дар муомилотбуда бояд дафтари сабти гаравҳоеро дошта бошад, ки дар он шарти ба гарав гузоштани мол, дигар амале, ки боиси таuйир додани таркиб ва ё шакли табиии моли ба гарав гузошташуда гардидаанд, аз xумла коркарди онро дар рeзи охирини амалиёт инъикос намояд.

4. ҳангоми аз xониби гаравдеҳ вайрон карда шудани шарти ба гарав гузоштани моли дар муомилотбуда гаравгир ҳақ дорад ба рeи он нишонаву мeҳри худро гузошта, то бартараф намудани норасоиҳо, амалиётро бо ин молу мулк боздорад. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

**Моддаи 387. Ба гарав гузоштани мол дар гаравхона (ломбард)**

1. Аз шаҳрвандон ба гарав қабул кардани молу мулки манқуле, ки барои истеъмоли шахсӣ, кандани қарзи кeтоҳмуддат таъин шудаанд, ба сифати фаъолияти соҳибкорӣ аз xониби ташкилотҳои махсусгардонидашуда – гаравхона (ломбард)-ҳо, ки ба ин фаъолият иxозатнома (лицензия) доранд, анxом дода шуданаш мумкин аст.

2. Шартномаи ба гарав гузоштани мол дар гаравхона (ломбард) бо додани чипта (билет) -и гарав аз тарафи гаравхона (ломбард) ба расмият дароварда мешавад.

3. Молҳои багаравгузошта ба гаравхона (ломбард) супорида мешаванд. Гаравхона (ломбард) вазифадор аст моли ба гарав гирифтаашро ба манфиати гаравдеҳ аз ҳисоби худ, бо арзиши пуррааш мутобиқи нархи чунин мол ва чунин сифат, ки одатан дар муассисаҳои савдо ҳангоми ба гарав гирифтан муайян карда мешавад, суuурта намояд.

Гаравхона (ломбард) ҳақ надорад моли ба гарав гузошташударо истифода ва ихтиёрдорӣ намояд.

4. Гаравхона (ломбард) барои гум ё осеб дидани моли ба гарав гузошташуда, агар исбот карда натавонад, ки гум ё осеб ёфтани мол ба қувваи рафънопазир вобаста аст, масъулият дорад.

5. ҳангоми дар мeҳлати муайяншуда барнагардонидани қарзи моли ба гаравхона (ломбард) супурда, гарави он аст, ки гаравхона (ломбард) ҳақ дорад дар асоси иxроварақаи нотариус бо гузаштани як моҳи имтиёзнок, ин молро бо тартиби барои фурeши молу мулки ба гарав гузошташуда (қисмҳои 3, 4, 6 ва 7 моддаи 379) муқарраргардида фурeшад. Пас аз ин талаботи гаравхона (ломбард) нисбати гаравдеҳ (қарздор), ҳарчанд маблаuи фурeши моли ба гарав гузошташуда барои пурра қонеъ намудани талабот нокифоя бошад ҳам қонеъ гашта ҳисоб мешавад.

6. Қоидаҳои ба шаҳрвандон мувофиқи молу мулки ба гарав гузоштаашон қарздодани гаравхона (ломбард) -ро мутобиқи ҳамин Кодекс қонун муайян мекунанд.

7. Шартҳои шартномаи дар гаравхона (ломбард) гарав гузоштани мол, ки ҳуқуқи гаравдеҳро дар муқоиса ба ҳуқуқҳои додаи ҳамин Кодекс ё дигар қонунҳо маҳдуд месозад, эътибор надоранд. Бар ивази чунин шартҳо муқаррароти дахлдори қонун татбиқ карда мешаванд.

**§ 4. НИГОҳ ДОШТАН**

**Моддаи 388. Асосҳо барои нигоҳ доштан**

1. Кредитор **молу мулкеро**, ки дар ихтиёр дорад ва онро бояд ба қарздор ва ё шахси муайяннамудаи қарздор супорад, дар сурати аз xониби қарздор дар мeҳлати муайяншуда иxро накардани eҳдадории пардохти ҳаққи мол ё xуброни хароxоти қарзҳо вобаста ба ин ё зиёни дигар ҳақ дорад то иxро гардидани eҳдадориҳои дахлдор, онро нигоҳ дорад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

2. Кредитор, сарфи назар аз он, ки баъди соҳиб шуданаш ба ин мол шахси сеюм ба он ҳуқуқ пайдо кардааст, молро нигоҳ дошта метавонад.

3. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, қоидаҳои моддаи мазкур татбиқ мегарданд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

**Моддаи 389. Қонеъ намудани талабот аз ҳисоби ашёи нигоҳдошташуда**

Талаботи кредиторе, ки бо нигоҳдории ашё таъмин шудааст, аз ҳисоби арзиши он бо бартарӣ аз тамоми талаботи боқимондае, ки иҷрои онҳо бо худи ҳамин ашё таъмин шудааст, қонеъ гардонида мешавад.
(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

**§ 5. ЗАМОНАТ**

Моддаи 390. Шартномаи замонат

1. Тибқи шартномаи замонат зомин eҳдадор мешавад, ки дар назди кредитори дигар шахс барои пурра ё қисман иxро намудани eҳдадориҳои он xавобгар бошад.

2. Шартномаи замонат инчунин xиҳати таъмини eҳдадории минъбада, низ баста шуданаш мумкин аст.

Танҳо талаботи ҳақконӣ метавонад бо замонат таъмин карда шавад.

Моддаи 391. Шакли шартномаи замонат

Шартномаи замонат бояд хаттӣ тартиб дода шавад. Дар сурати ба тарзи хатти тартиб надодани он шартномаи замонат беэътибор мегардад.

Моддаи 392. Масъулияти зомин

1. ҳангоми иxро нанамудан ё иxрои номатлуби бо замонат таъмин кардани eҳдадорӣ зомин ва қарздор, агар қонун ва ё шартномаи замонат масъулияти субсидарии зоминро пешбинӣ накарда бошанд, дар назди кредитор муштарак xавобгар мебошанд.

2. Агар дар шартномаи замонат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, зомин дар назди кредитор баробари қарздор, аз xумла дар пардохти фоиз, xуброни хароxоти судӣ оид ба руёнидани қарз ва дигар зиёни ба кредитор дар натиxаи eҳдадориро иxро нанамудан ё номатлуб иxро кардани қарздор расидааст, xавобгар мебошад.

3. Ашхосе, ки якxоя замонат додаанд, агар дар шартномаи замонат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, дар назди кредитор якxоя xавобгаранд.

4. Агар замонати аз xониби қарздор иxро кардани eҳдадориро бонк ё дигар муассисаи кредитӣ, шахси суuуртакунанда ё дигар шахсе, ки зоминиро ба сифати фаъолияти касбии соҳибкорӣ анxом медиҳад, ба eҳда гирифта, агар дар шартҳои шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, зомин дар назди кредитор дар доираи маблаuи дар замонатнома зикршуда масъулият дорад.

Моддаи 393. ҳуқуқи зомин xиҳати эътирози талаботи кредитор

1. Агар аз шартномаи замонат тартиби дигаре барнаояд, кафил ҳақ дорад ба кредитор оид ба талаботаш, ки нисбат ба он қарздор метавонист арз кунад, эътироз намояд.

Зомин ҳатто дар ҳолате, ки қарздор аз эътироз даст кашидааст ё қарзи худро эътироф кардааст, ҳуқуқи эътироз карданро нигоҳ медорад.

2. Зомин то қонеъ намудани талаботи кредитор eҳдадор аст қарздорро аз ин огоҳ намояд ва агар нисбат ба зомин даъво пешниҳод шуда бошад, қарздорро ба муҳокимаи парванда xалб намояд.

3.Агар зомин eҳдадориҳои дар қисми 2 ҳамин модда нишондодашударо иxро накарда бошад, қарздор ҳақ дорад ба муқобили талаботи акс (регресивӣ)-и зомин, ки e ба муқобили кредитор дошт, эътироз намояд.

**Моддаи 394. ҳуқуқи зомине, ки** eҳдадориашро иxро кардааст

1. Ба зомини eҳдадориашро иxронамуда ҳуқуқи кредитор оид ба ин eҳдадорӣ ва ҳуқуқи марбути кредитор ҳамчун гаравгир, дар он ҳаxме, ки зомин талаботи кредиторро қонеъ намудааст, мегузарад. Зомин ҳамчунин ҳақ дорад аз қарздор пардохти фоизи маблаuи ба кредитор додашуда ва xуброни дигар зиёнеро талаб намояд, ки бинобар масъулияти назди қарздор расидааст.

2. ҳангоми аз xониби зомин иxро гардидани eҳдадорӣ кредитор бояд ба қарздор аснодеро супорад, ки ин талаботро ба қарздор тасдиқ мекунад, инчунин eро ҳуқуқдор созад, ки ин талаботро таъмин мекунад.

3. Агар дар қонун, дигар санади ҳуқуқӣ ё шартномаи байни зомин ва қарздор тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад ва аз муносибати байни онҳо барнаояд, қоидаҳои муайяннамудаи моддаи мазкур, татбиқ карда мешавад.

**Моддаи 395. Огоҳонидани зомин дар мавриди аз** xониби қарздор иxро шудани eҳдадорӣ

Қарздоре, ки eҳдадории бо замонат таъминшударо иxро кардааст, вазифадор аст фавран зоминро аз ин огоҳ созад. Дар акси ҳол, зомине ки eҳдадориҳояшро дар навбати худ иxро кардааст, ҳақ дорад аз кредитор маблаuи беасос гирифтаашро рeёнад ё ба қарздор талаботи акс (регресивӣ) арз намояд. Дар ҳолати ба қарздор арз намудани талаботи акс (регресивӣ) қарздор ҳақ дорад аз кредитор танҳо маблаuи беасос гирифтаашро рeёнад.

Моддаи 396. Қатъи зоминат

1. Замонат бо қатъи eҳдадории таъминнамудааш, инчунин дар ҳолати таuйир ёфтани ин eҳдадорӣ, ки боиси афзудани масъулият ё бидуни розигии зомин ба e дигар оқибатҳои номусоид меоранд, қатъ мегардад.

2. Агар зомин ба кредитор дар мавриди xавобгарӣ оид ба масъулияти қарздори нав розигӣ надода бошад, зоминат ҳангоми ба шахси дигар гузаронидани қарзи бо замонат таъминшудаи eҳдадорӣ, қатъ мегардад.

3. Замонат ҳангоме, ки кредитор қабули иxрои дурусти пешниҳоднамудаи қарздор ё зоминро рад мекунад, қатъ мегардад.

4. Замонат бо гузашти мeҳлати дар шартномаи замонат зикршуда, ки барои ҳамин мeҳлат дода шудааст, қатъ мегардад. Агар мeҳлат муайян нашуда бошад он ҳангоме қатъ мегардад, ки кредитор дар xараёни як сол аз рeзи фаро расидани иxрои eҳдадории бо замонат таъминшуда ба зомин арзи даъво накарда бошад. ҳангоме, ки мeҳлати иxрои eҳдадории асосӣ муайян карда нашудааст ва муайян шуданаш ҳам номумкин аст ё бо лаҳзаи пасталабкунӣ муайян карда шуда бошад, агар кредитор ба зомин дар тeли ду сол аз рeзи бастани шартномаи замонат арзи даъво накарда бошад, замонат қатъ мегардад.

**§ 6. КАФОЛАТ**

Моддаи 397. Мафҳуми кафолат

             1.Дар асоси кафолат бонк, дигар муассисаи кредитӣ ё ташкилоти суuурта (кафил) бо хоҳиши шахси дигар (принсипал) ба кредитори принсипал (бенефитсиар) мутобиқи шарти eҳдадории бо кафолат таъминшуда, бо пешниҳоди талабномаи бенефитсиар оид ба пардохти маблаu eҳдадории хаттӣ медиҳанд.

       2. Шартнома дар бораи додани кафолат байни субъектҳое, ки дар қисми 1 ҳамин модда зикр шудаанд ва принсипал дар шакли хаттӣ баста мешавад. Риоя накардани шакли хаттии шартномаи кафолат онро беэътибор мегардонад.

       3. Дар кафолатнома бояд шахсе, ки бо хоҳиши ў кафолат дода мешавад, маблаѓ ва мўҳлати кафолат, номи кредитор оид ба кафолат, ўҳдадорие, ки таъмин карда мешавад, шартҳои пешниҳоди талабот, мўҳлати иҷрои кафолат, масъулияти кафил ва дигар шартҳои зарурӣ зикр карда шуда бошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 398. Бо кафолат таъмин намудани eҳдадории принсипал

              1.Кафолат аз xониби принсипал иxрои матлуби eҳдадориашро нисбат ба бенефитсиар (eҳдадории асосӣ) таъмин мекунад.

         2. Принсипал ба кафил барои додани кафолат подош медиҳад. Андозаи подош бо мувофиқаи тарафҳои шартнома муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

Моддаи 399. Мустақилияти кафолат аз eҳдадории асосӣ

Eҳдадории пешбининамудаи кафолати кафил назди бенефитсиар дар муносибати байни онҳо ба eҳдадории асосие вобаста намебошад, ки xиҳати иxрои он дода шудааст, ҳатто агар дар кафолат нисбати ин eҳдадорӣ ишора шуда бошад ҳам, вобаста намебошад.

Моддаи 400. Бебозхост будани кафолат

Агар дар кафолат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, он аз xониби кафил бозхост карда намешавад.

Моддаи 401. Гузаранда набудани ҳуқуқи кафолат

Агар дар кафолат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқи тибқи кафолат ба бенефитсиар марбути талабот ба кафил, ба дигар шахс вогузошта намешавад.

Бенефитсиар метавонад ҳуқуқҳои худро барои гирифтани пардохт аз кафил дар сурати қонеъ гардонидани талаботи бенефитсиар аз рўи кафолат гузашт намояд, ба гарав гузорад ё ба тариқи дигар ихтиёрдорӣ намояд. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

Моддаи 402. Эътибор пайдо кардани кафолат

Агар дар кафолат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, кафолат аз рeзи додашуданаш эътибор пайдо мекунад.

Моддаи 403. Пешниҳоди талабномаи кафолат

1. Талабномаи бенефитсиар дар мавриди пардохти маблаuи кафолат бояд ба кафил, бо замимаи санади дар кафолат зикргардида пешниҳод карда шавад. Дар талабнома ё замимаи он бенефитсиар бояд зикр кунад, ки аз xониби принсипал риоя накардани eҳдадории асосӣ, ки xиҳати таъмини он кафолат дода шудааст, аз чӣ иборат аст.

2. Талабномаи бенефитсиар ба кафил бояд то қатъи мeҳлати дар кафолат муайяншуда, ки барои ҳамон мeҳлат дода шудааст, пешниҳод гардад.

Моддаи 404. Eҳдадории кафил ҳангоми баррасии талабномаи бенефитсиар

1. ҳангоми гирифтани талабномаи бенефитсиар кафил вазифадор аст фавран аз ин принсипалро огоҳ намояд ва ба e нусхаи талабномаро бо ҳамаи санади марбут ба он диҳад.

2. Кафил бояд талабномаи бенефитсиарро бо ҳама санади замимагардида дар мeҳлати мувофиқ баррасӣ намуда, барои муайян кардани он, ки ин талабнома ва санади замимашуда ба шартҳои кафолат мутобиқанд, uамхории оқилона зоҳир намояд.

Моддаи 405. Иxрои талабномаи бенефитсиарро рад намудани кафил

1. Агар талабномаи бенефитсиар ё санади ба он замимашуда ба шарти кафолат мутобиқ набошанд ё ба кафил пас аз хотимаи мeҳлати дар кафолат муайяншуда пешниҳод гардида бошанд, кафил қонеъ намудани талабномаи бенефитсиарро рад мекунад.

Кафил бояд бенефитсиарро аз қонеъ накардани ин талабнома фавран огоҳ созад.

2. Агар то қонеъ намудани талабномаи бенефитсиар ба кафил маълум гардида бошад, ки eҳдадории асосии бо кафолат таъминшуда пурра ё як қисми дахлдори он иxро шудааст, аз рeи дигар асосҳо қатъ ёфтааст ё худ беэътибор мебошад, e бояд аз ин бенефитсиар ва принсипалро фавран огоҳ созад.

Агар баъди чунин огоҳсозӣ кафил талабномаи такрории бенефитсиарро гирифта бошад, бояд онро қонеъ гардонад.

Моддаи 406. ҳадди eҳдадориҳои кафил

1. Eҳдадории пешбининамудаи кафил дар назди бенефитсиар бо пардохти маблаuе, ки ба он кафолат дода шудааст, маҳдуд карда мешавад.

2.Масъулияти кафил дар назди бенефитсиар барои иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадории бо кафолат таъминшуда аз xониби кафил, агар дар кафолат тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, бо маблаuи кафолат додашуда маҳдуд карда намешавад.

Моддаи 407. Қатъи кафолат

1. Eҳдадории кафил дар назди бенефитсиар оид ба кафолат дар ҳолатҳои зайл қатъ мегардад:

а) ба бенефитсиар пардохтани маблаuе, ки ба он кафолат дода шудааст;

б) бо хотима мeҳлати дар кафолат муайяншуда, ки барои ҳамон мeҳлат дода шудааст;

в) дар натиxаи даст кашидани бенефитсиар аз ҳуқуқи худ оид ба кафолат ва ба кафил баргардонидани ин ҳуқуқ;

г) дар натиxаи аз ҳуқуқи оид ба кафолат бенефитсиар даст кашидан бо усули изҳороти хаттӣ дар мавриди аз eҳдадорӣ озод кардани кафил.

Қатъи eҳдадории кафил бошад асосҳои дар зербандҳои а), б) ва г) ҳамин қисм зикргардида ба он вобаста намебошад, ки оё кафолат ба e баргардонида шудааст.

2. Кафиле, ки барояш қатъи кафолат маълум шудааст, бояд фавран аз ин принсипалро огоҳ созад.

Моддаи 408. Талаботи акси кафил ба принсипал

1. ҳуқуқи кафил дар мавриди аз принсипал мутобиқи тартиби даъвои акс (регресивӣ) талаб кардани xуброни маблаuе, ки ба бенефитсиар дар асоси кафолат дода шудааст, тибқи созишномаи кафил бо принсипал, ки xиҳати иxрои он кафолат дода шуда буд, муайян мегардад.

2. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, кафил ҳақ надорад аз принсипал xуброни маблаuеро, ки ба бенефитсиар бидуни риояи шарти кафолат ё бо вайрон кардани eҳдадории кафил дар назди бенефитсиар пардохта шудааст, талаб намояд.

**§ 7. БАЙЪОНА**

Моддаи 409. Мафҳуми байъона. Шакли шартномаи байъона

1. Байъона маблаuе эътироф карда мешавад, ки як тарафи имзокунандаи шартнома мутобиқи маблаuи тибқи шартнома пардохташаванда барои исботи бастани шартнома ва таъмини иxрои он ба ҳисоби тарафи дигар мегузаронад.

2. Шартнома дар бораи байъона, сарфи назар аз маблаuи байъ, бояд дар шакли хаттӣ баста шавад.

3. ҳангоми шубҳа кардан ба он, ки оё маблаuи аз xониби дигар ба ҳисоби шартномаи пардохт гузаронидашуда байъона аст ё на, аз xумла дар натиxаи риоя накардани қоидаҳои муайяннамудаи қисми 2 ҳамин модда, ин маблаu, агар тартиби дигаре исбот нашуда бошад, ба сифати пешпардохт эътироф карда мешавад.

**Моддаи 410. Оқибати қатъ ёфтан ва и**xро накардани eҳдадории бо байъона таъминшуда

1. Агар eҳдадорӣ то оuози иxрояш бо созишномаи тарафҳо ё дар натиxаи имконнопазирии иxро (моддаи 448) қатъ ёбад, байъона бояд баргардонида шавад.

2. Агар барои иxро нашудани шартнома тарафе, ки байъона додааст масъулият дошта бошад, байъона дар ихтиёри тарафи дигар мемонад. Агар барои иxро нашудани шартнома тарафе xавобгар бошад, ки байъона гирифтааст, он бояд ба тарафи дигар маблаuи дукаратаи байъонаро супорад.

Бар замми ин тарафе, ки барои иxро нашудани шартнома xавобгар аст, агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, бояд ба тарафи дигар товони зиёнро бо баҳисобгирии маблаuи байъона пардозад.

БОБИ 23

**ИВАЗ ШУДАНИ ШАХС ДАР** EҳДАДОРӢ

**§ 1. ГУЗАШТАНИ ҳУҚУҚИ КРЕДИТОР БА ШАХСИ ДИГАР**

Моддаи 411. Асос ва тартиби гузаштани ҳуқуқи кредитор ба шахси дигар

1. ҳуқуқе (талаботе), ки дар асоси eҳдадорӣ ба кредитор тааллуқ дорад тибқи аҳд ба дигар шахс (гузашт кардани талабот) дода шуданаш мумкин аст ё дар асоси қонун метавонад ба дигар шахс гузарад.

Қоидаҳои гузаштани ҳуқуқи кредитор ба шахси дигар дар мавриди талаботи акс (регресивӣ) татбиқ карда намешаванд.

2. Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, барои гузаштани ҳуқуқи кредитор ба шахси дигар, розигии қарздор талаб карда намешавад.

Дар ҳолати гарав, гузашти ҳуқуқ (талабот) ё ба тариқи дигар додани он ба якчанд шахсон, навбати қонеъгардонии талаботи онҳо мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда мешавад. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

3. Агар қарздор ба таври хаттӣ дар мавриди амали анxомдодашудаи ба шахси дигар гузаштани ҳуқуқи кредитор огоҳ нашуда бошад, кредитори нав вобаста ба ин таваккали сар задани оқибати номусоидро ба eҳда мегирад. Дар чунин ҳолат иxрои eҳдадории кредитори ибтидоӣ иxрои eҳдадории кредитори муносиб эътироф карда мешавад.

Моддаи 412. ҳуқуқҳое, ки ба дигар шахс гузашта наметавонанд

Ба дигар шахс гузаштани ҳуқуқи кредитор, ки ба таври ногусастанӣ ба шахсияти e алоқаманд мебошад, аз xумла талабот оид ба алимент ва xуброни зиёне, ки ба ҳаёт ва саломатӣ расидааст, иxозат дода намешавад.

Моддаи 413. Андозаи ҳуқуқи кредитор, ки ба шахси дигар мегузарад

Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳуқуқи кредитори ибтидоӣ ба кредитори нав дар ҳaxм ва мутобиқи шарте мегузарад, ки то лаҳзаи гузаштани ҳуқу мавxуд буд. Аз xумла ба кредитори нав ҳуқуқе, ки иxрои eҳдадориро таъмин мекунад, ҳамчунин дигар ҳуқуқҳои вобаста ба талабот, аз xумла ҳуқуқ ба фоизҳои пардохтнашуда низ мегузарад.

Моддаи 414. Далелҳои ҳуқуқи кредитори нав

1. Қарздор ҳақ дорад то аз xониби кредитори нав пешниҳод кардани далелҳо оид ба гузаштани ҳуқуқи талабот eҳдадориашро нисбати ин шахс иxро накунад.

2. Кредитори талаботашро ба шахси дигар гузашткарда вазифадор аст ба e санади тасдиқкунандаи ҳуқуқи талабашро диҳад ва маълумоти барои татбиқи eҳдадорӣ муҳимро ба e расонад.

Моддаи 415. Эътирози қарздор нисбати талаботи кредитори нав

Қарздор ҳақ дорад ба муқобили талаботи кредитори нав эътирозеро, ки ба e нисбат ба кредитори ибтидоӣ то лаҳзаи гирифтани огоҳинома оид ба гузаштани ҳуқуқи eҳдадорӣ ба кредитори нав дошт, арз намояд.

Моддаи 416. Дар асоси қонун ба шахси дигар гузаштани ҳуқуқи кредитор

ҳуқуқи кредитор оид ба eҳдадорӣ ба шахси дигар дар асоси қонун ва фаро расидани ҳолатҳои дар он нишондодашуда мегузарад:

а) дар натиxаи гузаштани ҳуқуқҳои умумии вориси ҳуқуқи кредитор;

б) бо қарори суд дар мавриди ба дигар шахс гузаронидани ҳуқуқи кредитор, дар сурате ки имконияти чунин гузаронидан дар қонун пешбинӣ гардида бошад;

в) дар натиxаи иxро намудани eҳдадории қарздор аз xониби зомин ё гаравдеҳ, ки аз рeи ин eҳдадорӣ қарздор намебошанд;

г) ҳангоми суброгация кардани ҳуқуқи кредитор аз тарафи суuуртакунанда ба қарздоре, ки барои фаро расидани ходисаи суuурта масъулият дорад;

д) дар дигар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун.

Моддаи 417. Шарти гузашт кардани талабот

1. Ба дигар шахс гузашт кардани талабот аз xониби кредитор дар ҳолате, ки он хилофи қонун, дигар санади ҳуқуқӣ ё шартнома набошад, иxозат дода мешавад.

2. Гузашт кардани талабот аз рeи eҳдадорӣ, ҳангоме ки шахсияти кредитор барои қарздор дорои аҳамияти назаррас мебошад: бидуни розигии қарздор, иxозат дода намешавад.

3. Бе розигии қарздор гузашт кардани талабот аз рўи ўҳдадории дар қисми 2 моддаи мазкур пешбинишуда ўро аз иҷрои ин талабот, ки ба ин шахс гузашт карда шудааст, озод наменамояд. (Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)

Моддаи 418. Шакли гузашт кардани талабот

1. Талаботе, ки ба аҳди оддии хаттӣ ё нотариалӣ асос ёфтааст, бояд ба тарзи дахлдори хаттӣ гузашт карда шавад.

2. Агар дар қонун тартиби дигаре муқаррар нашуда бошад гузашт кардани талабот аз рeи аҳде, ки бақайдгирии давлатиро тақозо мекунад, бояд мутобиқи тартиби барои бақайдгирии чунин аҳд пешбинишуда, ба қайд гирифта шавад.

3. Талабот аз рeи коuази қиматноки ордерӣ бо роҳи индоссамент (навиштаxоти таҳлилӣ)-и ин коuази қиматнок (қисми 3 моддаи 160) гузашт карда мешавад.

Моддаи 419. Масъулияти кредиторе, ки талабашро гузашт кардааст

Кредитори ибтидоӣ, ки талабашро гузашт кардааст, дар назди кредитори нав барои нодуруст будани талаботи ба e додааш xавобгар буда, вале барои иxро нагардидани ин талаб аз xониби қарздор, ба uайр аз ҳолате, ки кредитори ибтидоӣ дар назди кредитори нав кафилии қарздорро ба eҳда гирифтааст, xавобгар намебошад.

**§ 2. ГУЗАРОНИДАНИ ҚАРЗ**

Моддаи 420. Шарт ва шакли гузаронидани қарз

1. Аз xониби қарздор ба дигар шахс гузаронидани қарз танҳо бо розигии кредитор иxозат дода мешавад.

2. Ба шакли гузаронидани қарз мувофиқан қоидаҳои оид ба шакли гузашти талабот татбиқ мегарданд.

Моддаи 421. Эътирози қарздори нав ба муқобили талаби кредитор

Қарздори нав ҳақ дорад ба талаби кредитор, ки ба муносибати байни e ва қарздори ибтидоӣ асос ёфтаанд, эътироз кунад.

**БОБИ 24**

**МАСЪУЛИЯТИ ВАЙРОН КАРДАНИ** EҳДАДОРӢ

Моддаи 422. Мафҳуми вайрон кардани eҳдадорӣ

1. Таҳти мафҳуми вайрон кардани eҳдадорӣ иxро накардан ё иxрои номатлуб (сари вақт иxро накардан, норасоиҳои мол ва корҳо, вайрон кардани дигар шартҳо ё ки аз моҳияти eҳдадорӣ бармеояд) дар назар дошта шудааст (иxрои номатлуб). Дар сурати пеш омадани ҳолати uайриимкони иxрои матлуб қарздор бояд фавран кредиторро огоҳ созад.

2. Ба xавобгарӣ кашидани қарздор барои вайрон кардани eҳдадорӣ тибқи талаби кредитор анxом дода мешавад.

**Моддаи 423. Товони зиёне, ки дар нати**xаи вайрон кардани eҳдадорӣ расонида шудааст

1. Қарздоре, ки eҳдадориро вайрон кардааст, вазифадор аст ба кредитор товони зиёни дар натиxаи вайрон кардани eҳдадорӣ расидаро пардозад (моддаи 15 ҳамин Кодекс). Xуброни зиён оид ба eҳдадориҳое, ки бо **ноустуворона** таъмин шудааст, мутобиқи қоидаҳои пешбининамудаи моддаи 424 ҳамин Кодекс муайян карда мешавад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

2. Созишномаи то вайрон кардани eҳдадорӣ қабулнамудаи тарафҳо дар мавриди озод кардани қарздор аз товони зиёни аз вайрон кардан расонидашаванда беэътибор буда, вале тарафҳо бо розигии ҳамдигар метавонанд танҳо рeёнидани зиёни воқеии ба молу мулк расонидашударо пешбинӣ намоянд.

3. Агар дар қонунҳо ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ҳангоми муайян кардани зиён нархҳои маҳалле, ки eҳдадорӣ мебоист дар он xо ба иxро расонда шавад, дар рeзи ихтиёран қонеъ намудани талаби кредитор аз xониби қарздор ба эътибор гирифта мешавад, вале агар талабот ихтиёран қонеъ карда нашуда бошад – нархҳои дар рeзи арз шудани даъво амалкунанда ба инобат гирифта мешаванд. Бо назардошти ҳолатҳо, суд метавонад талаби товони зиёнро бо ба инобат гирифтани нархҳое, ки дар рeзи баровардани қарор амал мекунанда ё дар рeзи пардохти воқеӣ xорӣ мебошанд, қонеъ намояд.

4. ҳангоми муайян кардани андозаи даромади аздастрафта, тадбирҳои андешидаи кредитор барои гирифтани ин даромад ва барои ин мақсад омодагӣ дидани e ба инобат гирифта мешавад.

5. Агар кредитор, исбот карда тавонад, ки ҳамагуна амали қарздор, бо мақсади саркашӣ аз масъулият барои вайрон кардани eҳдадорӣ анxом дода шудааст, оид ба беэътибор донистани ин амалҳо ҳақ дорад, талабот арз намояд.

Моддаи 424. Зиён ва ноустуворона

1. Агар барои иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ ноустуворона муқаррар гардида бошад, пас зиён дар қисми бо ноустуворона таъминнашуда рeёнида мешавад.

Қонунҳо ва ё шартнома ҳолатҳои зайлро пешбинӣ намуданашон мумкин аст: ҳангоме, ки танҳо рeёнидани ноустуворона иxозат дода мешавад, вале на товони зиён; ҳангоме, ки товони зиён метавонад ба маблаuи пурра бар замми xаримаи ахдшиканӣ руёнида шавад; ҳангоме, ки мутобиқи интихоби кредитор ё xаримаи ахдшиканӣ ё товони зиён руёнида мешавад.

2. Дар ҳолатҳое, ки барои иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ масъулияти маҳдуд муайян карда шудааст, товони зиёне, ки бояд дар қисми бо **ноустуворона** таъминнашуда ё бар замми он ё бар ивази он руёнида шаванд, то ҳадде бо чунин маҳдудсозӣ муқарраргардида, xуброн шуданашон мумкин аст. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

**Моддаи 425.** Xуброни зиёни маънавӣ, ки дар натиxаи вайрон кардани eҳдадорӣ расонида шудааст

Зиёни маънавӣ (азоби xисмонӣ ё рeҳӣ), ки ба шаҳрванд дар натиxаи вайрон кардани eҳдадорӣ расонида шудааст, бар замми товони зиёни пешбининамудаи моддаи 423 ҳамин Кодекс xуброн карда мешавад.

Моддаи 426. Масъулият барои uайриқонунӣ истифода бурдани маблаuи uайр

1. Барои uайриқонунӣ истифода бурдани маблаuи uайр дар натиxаи иxро накардани eҳдадории пулӣ, ё гузаронидани мeҳлати пардохти он ё бидуни асос гирифтани он ё ба амонат гузоштан аз ҳисоби шахси дигар бояд ба андозаи ин маблаu фоиз пардохта шавад. Андозаи фоиз бо назардошти ставкаи миёнаи фоизи бонк, ки Бонки миллии Тоxикистон дар рeзи иxрои eҳдадории пулӣ ё қисми дахлдори ин eҳдадорӣ муайян кардааст, ба ҳисоб гирифта мешавад. ҳангоми аз тариқи суд руёнидани қарз суд метавонад талаботи кредиторро бо дарназардошти ставкаи миёнаи баҳисобгирии фоизи бонк дар рeзи пешниҳоди даъво ё дар рeзи баровардани қарор ё дар рeзи пардохти воқеӣ қонеъ намояд. Ин қоидаҳо, агар дар санади қонунӣ ё шартнома фоизи дигар муқаррар нашуда бошад, татбиқ мегарданд.

2. Агар дар қонунҳо ва ё шартнома барои ҳисоби фоиз мeҳлати нисбатан кeтоҳтар муайян нагардида бошад, фоизи истифодаи маблаuи uайр то рeзи пардохти ин маблаu ба кредитор руёнида мешавад.

3. Агар зиёни ба кредитор расонида шуда дар натиxаи истифодаи uайриқонунии маблаuҳои пулии e аз маблаuи фоизи дар асоси қисми 1 ҳамин модда додашаванда бештар бошад, e ҳақ дорад аз қарздор товони зиёнро ба ҳамон андозаи қисме, ки аз он маблаu бештар аст, талаб намояд.

4. Зам кардани фоиз ба фоиз, ба uайр аз ҳолатҳое, ки қонун дохил кардани фоизи соли гузаштаро ба маблаuи асосии қарз пешбинӣ намудааст, манъ мебошад.

5. Барои uайриқонунӣ истифода бурдани маблаuи пулии uайр аз рeи eҳдадории пулӣ, ки бо фаъолияти соҳибкорӣ алоқаманд мебошад, бар замми маблаuи дар қисми 1 ҳамин модда нишондодашуда ба андозаи панx фоизи маблаuи солонае, ки мeҳлати пардохташ гузаштааст, агар дар шартнома фоизи нисбатан баландтари xарима муқаррар нагардида бошад, xарима руёнида мешавад.

**Моддаи 427. Масъулият ва и**xрои eҳдадорӣ дар шакли асл (натура)

1. Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, пардохти **ноустуворона ва товони зиён** дар сурати иxрои номатлуби eҳдадорӣ қарздорро аз иxрои eҳдадорӣ дар шакли асл (натура), озод намекунад.

2. Агар дар қонун ва ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, **товони зиён** дар ҳолати иxро накардани eҳдадорӣ ва пардохти **ноустуворона** барои иxро накардани он, қарздорро аз иxрои eҳдадорӣ дар шакли асл (натура) озод мекунад.

3. Аз xониби кредитор рад карда шудани қабули иxрои eҳдадорӣ, ки дар натиxаи гузаронидани мeҳлат барои e аҳамияташро (қисми 2 моддаи 436) гум кардааст, инчунин пардохти **ноустуворона,** ки ба сифати ҳуқуқи даст кашидан (моддаи 441) муқаррар гардидааст, қарздорро аз иxрои eҳдадорӣ дар шакли асл (натура) озод мекунад. **(Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)**

Моддаи 428. Иxрои eҳдадорӣ аз ҳисоби қарздор

ҳангоми аз xониби қарздор иxро накардани eҳдадорӣ оид ба тайёр кардан ва ба моликияти хусусӣ, пешбурди хоxагидорӣ ё дигар идораи оперативӣ супоридан ё инки додани мол ба истифодаи кредитор, ё барои e иxро намудани кори муайян ё расонидани ҳизмат ба e кредитор ҳақ дорад иxрои eҳдадориро дар мeҳлати мувофиқ, бо нархи муносиб ба шахси сеюм супорад ё онро бо қувваи худ иxро кунад ва агар аз қонун, дигар санади ҳуқуқӣ, шартнома ё моҳияти eҳдадорӣ тартиби дигаре барнаояд, аз қарздор xуброни хароxоти зарурии масрафшуда ва дигар зиёнро талаб намояд.

**Моддаи 429. Оқибати и**xро накардани eҳдадорӣ оид ба додани моли муайяни инфиродӣ

Дар сурати иxро накардани eҳдадорӣ оиди ба моликияти хусусӣ, пешбурди хоxагидорӣ, идораи оперативӣ ё истифодаи боподоши ба кредитор додани моли муайяни инфиродӣ, охирин ҳақ дорад дар асоси шартҳои пешбининамудаи eҳдадорӣ аз қарздор кашида гирифтани ин мол ва ба кредитор додани онро талаб намояд. Агар мол қаблан ба шахси сеюме дода шуда бошад, ки ҳуқуқи моликият, пешбурди хоxагидорӣ ё идораи оперативӣ дорад, ин ҳуқуқ беэътибор аст. Агар мол ҳанeз ба кредитор дода нашуда бошад, он кредиторе дорои афзалият мебошад, ки ба манфиати e eҳдадорӣ пештар ба миён омадааст ва агар муайян намудани ин uайриимкон бошад, оне ки барвақттар даъво арз кардааст, афзалият дорад.

Бар ивази талаби ба e додани моле, ки мавзeи eҳдадорӣ мебошад, кредитор ҳақ дорад, xуброни зиёнро талаб намояд.

Моддаи 430. Масъулияти иловагӣ

1. То арзи талабот ба шахсе, ки мутобиқи қонун ё шарти eҳдадорӣ иловатан ба масъулияти шахси дигар, ки қарздори асосӣ мебошад, масъулият дорад (масъулияти иловагӣ), кредитор бояд ба қарздори асосӣ талабот арз кунад.

Агар қарздори асосӣ талаботи кредиторро қонеъ нанамояд ё аз қонеъгардонии он саркашӣ кунад ин талаботро ба шахсе, ки масъулияти иловагиро (субсидариро) ба зимма дорад, арз кардан мумкин аст.

2. Агар талаботи кредитор бо роҳи баҳисобгирии даъвои акс ба қарздори асосӣ ё бидуни баҳс руёнидани маблаu аз ҳисоби қарздори асосӣ гардонида шавад, e ҳақ надорад қонеъ намудани талаботи худро ба қарздори асосӣ аз шахсе талаб кунад, ки масъулияти иловагиро ба зимма дорад.

3. Агар дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, шахсе, ки масъулияти иловагиро ба зимма дорад, метавонад нисбат ба қарздори асосӣ талабот арз намояд.

4. Шахсе, ки масъулияти иловагиро ба зимма дорад, бояд то қонеъ намудани талаботи аз xониби кредитор гузошташуда дар маврид қарздори асосиро огоҳ созад ва агар ба чунин шахс даъво арз шуда бошад, қарздори асосиро барои иштирок дар парванда xалб намояд.

Дар акси ҳол қарздори асосӣ ҳақ дорад ба муқобили талаботи акс (регрес) - и шахси ба таври иловагӣ масъулиятдошта эътирозеро, ки e нисбат ба кредитор дошт, арз намояд.

Моддаи 431. Маҳдуд сохтани андозаи масъулият оид ба eҳдадорӣ

1. Аз рeи навъҳои алоҳидаи eҳдадорӣ ва eҳдадорие, ки ба шаклҳои муайяни фаъолият алоқаманд мебошанд, қонун ҳуқуқи xуброни пурраи зиёнро маҳду1д сохтанаш мумкин аст (масъулияти маҳдуд).

2. Созишномаи маҳдуд сохтани андозаи масъулияти қарздор оид ба шартномаи ҳамроҳшавӣ ё дигар шартномае, ки дар он шаҳрванди кредитор истеъмолкунанда мебошад, эътибор надорад, ба шарте ки андозаи масъулиятро барои ҳамин навъи eҳдадорӣ ё ҳамин қонуншиканиро қонун муайян карда, созишнома то фаро расидани ҳолате, ки барои иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ боиси xавобгарӣ мегардад, баста шуда бошад.

Моддаи 432. Асосҳои масъулият барои вайрон кардани eҳдадорӣ

1. Шахсе, ки eҳдадориро иxро накардааст ё онро номатлуб иxро кардааст, ҳангоми мавxуд будани гуноҳ (қасдан ё аз сабаби беэҳтиётӣ), ба uайр аз ҳолатҳое, ки қонун ё шартнома дигар асосҳои масъулиятро пешбинӣ намудаанд, xавобгар мебошад.

Шахс ҳангоме бегуноҳ дониста мешавад, ки агар бо вуxуди ҳама гуна uамхорӣ ва мулоҳизакорие, ки вобаста ба хусусиёти eҳдадорӣ ва шарти аҳд аз e талаб кардашуда буд, xиҳати иxрои матлуби eҳдадорӣ ҳамаи тадбирҳоро андешида бошад.

2. Бе гуноҳии худро шахсе, ки eҳдадориро вайрон кардааст, исбот мекунад.

3. **Агар** дар қонун ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, шахсе, ки ҳангоми анxом додани фаъолияти соҳибкорӣ eҳдадориро иxро накардааст ё номатлуб иxро кардааст, агар исбот накунад, ки иxрои матлуби eҳдадорӣ дар натиxаи қувваи рафънопазир, яъне дар ҳамон шароит фавқулодда ва ногузир имконнопазир гаштааст, масъулият ба зимма дорад. Ба чунин ҳолатҳо, аз xумла вайрон кардани eҳдадорӣ аз тарафи контрагентҳои қарздор, дар бозор мавxуд набудани молҳои барои иxро зарурӣ, маблаuи зарурӣ надоштани қарздор дохил намешаванд. Мутобиқи шартнома ё қонун шартҳои дигари аз масъулият озод кардани субъектҳои фаъолияти соҳибкорӣ низ пешбинӣ шуданашон мумкин аст.

4. Созишномаи қаблан басташуда дар мавриди бартараф намудан ё маҳдуд сохтани масъулияти қасдан вайрон кардани eҳдадорӣ эътибор надорад.

Моддаи 433. Масъулияти қарздор барои кормандони худ

Амали кормандони қарздор xиҳати иxрои eҳдадориҳояш амали қарздорӣ эътироф карда мешавад. Агар ин амал боиси иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ гардида бошад, қарздор барои ин амал xавобгар аст.

Моддаи 434. Масъулияти қарздор оид ба амали шахси сеюм

1. Қарздор инчунин дар ҳoлатҳое, ки сабаби риоя накардани eҳдадорӣ амал ё беамалии шахси сеюм оид ба eҳдадориҳояшон дар назди қарздор гаштааст, дар назди кредитор масъулият дорад.

Агар дар қонун муайян нашуда бошад, ки масъулият ба зиммаи иxрокунандаи бевосита гузошта мешавад, қарздор инчунин барои амал ё беамалии шахси сеюм, ки ба онҳо қарздор иxрои eҳдадориашро дар назди кредитор вогузошта буд, дар назди кредитор xавобгар аст.

2. Қарздор аз масъулияти вайрон кардани eҳдадорӣ, ки аз амал ё беамалии шахси сеюм бармеояд, озод карда шуданаш мумкин аст, ба шарте ки бегуноҳии онҳоро исбот карда тавонад.

ҳангоми анxом додани фаъолияти соҳибкорӣ қарздор аз масъулияти вайрон кардани eҳдадорӣ, ки аз амал ё беамалии шахси сеюм бармеояд, озод карда шуданаш мумкин аст, ба шарте ки он бо қувваи рафънопазир алоқаманд бошад (қисми 3 моддаи 432 ҳамин Кодекс).

3. ҳангоми вайрон кардани eҳдадорӣ, ки бо мушкил гардидани мавзeи eҳдадорӣ бо ҳуқуқҳои шахси сеюм алоқаманд аст, қарздор танҳо дар сурате аз масъулият озод карда мешавад, ки агар чунин мушкилот то бастани шартнома бо кредитор пеш омада бошад ва кредитор ҳангоми бастани шартнома аз ин огоҳонида шуда буд.

4. Қонунҳо ё шартнома шартҳои дигари xавобгарии қарздорро барои амали шахси сеюм пешбинӣ карда метавонанд.

Моддаи 435. Оқибатҳои вайрон кардани eҳдадорӣ бо гуноҳи ҳар ду тараф

1. Агар иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ бо гуноҳи хар ду тараф содир шуда бошад, суд мувофиқан андозаи масъулияти қарздорро камтар мекунад. Агар касдан ё аз беэҳтиётӣ кредитор дар натиxаи иxро накардан ё иxрои номатлуб ба зиёд шудани ҳаxми зиён мусоидат карда бошад ё барои кам кардани ҳаxми он тадбирҳои оқилона наандешида бошад, суд инчунин ҳақ дорад андозаи масъулияти қарздорро кам кунад.

2. Қоидаҳои қисми 1 ҳамин модда мувофиқан инчунин дар ҳолатҳое низ татбиқ мегарданд, ки қарздор дар асоси қонун ё шартнома, сарфи назар аз гуноҳи худ, барои иxро накардан ё иxрои номатлуби eҳдадорӣ масъулият дошта бошад.

Моддаи 436. Аз xониби қарздор гузаронидани мeҳлат

         1. Дар мўҳлати муқаррарнамуда аз ҷониби қарздор иҷро накардани ўҳдадорӣ мўҳлатгузаронии қарздор эътироф карда мешавад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

2. Қарздоре, ки мeҳлати иxрои eҳдадариро гузаронидааст, дар назди кредитор барои зиёни аз гузаронидани мeҳлат расида ва барои оқибати тасоддуфе xавобгар мебошад, ки аз гузаронидани мeҳлат фаро расидааст.

3. Агар дар натиxаи гузаронидани мeҳлат аз xониби қарздор иxрои eҳдадорӣ барои кредитор манфиаташро гум карда бошад, e метавонад қабули иxрои eҳдадориро рад кунад ва xуброни зиёнро талаб намояд.

4. То замоне, ки eҳдадорӣ бо сабаби мeҳлатро гузаронидани кредитор иxро нагардад қарздор мeҳлатро гузаронида ҳисоб намеёбад.

Моддаи 437. Аз xониби кредитор гузаронидани мeҳлат

1. Агар кредитор қабули иxрои матлуби пешниҳоднамудаи қарздорро рад карда бошад ё амали дар қонунҳо ё созишнома пешбинишуда ё аз анъанаҳои аҳдҳои корӣ ё аз моҳияти eҳдадорӣ бармеомадаро иxро накарда бошад, ки то анxом додани он қарздор наметавонист eҳдадории худро иxро кунад, e мeҳлатро гузаронида ба ҳисоб меравад.

Кредитор инчунин дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 2 моддаи 440 ҳамин Кодекс мeҳлатро гузаронида ба ҳисоб меравад.

2. Аз xониби кредитор гузаронидани мeҳлат, агар кредитор исбот карда натавонад, ки гузаронидани мeҳлат мутобиқи ҳолатҳое ба миён омадааст, ки барои он ҳолат на e шахсан ва на дигар шахси ба зиммаашон бо амри қонун ё супориши кредитор қабули иxрои eҳдадорӣ вогузошташуда xавобгар намебошанд, ба қарздор ҳуқуқ медиҳад, ки зиёни аз сабаби гузаронидани мeҳлат расонидашударо талаб намояд.

Ба зиммаи кредиторе, ки ба гузаронидани мeҳлат роҳ додааст, ҳамаи оқибатҳои номусоиди дар давраи гузаронидани мeҳлат бамиёномадаи имконнопазирии ногаҳонии иxрои eҳдадорӣ гузошта мешавад.

3. Мутобиқи eҳдадории пулӣ барои пардохти фоиз дар давраи гузаронидани мeҳлат аз тарафи кредитор қарздор масъул намебошад.

Моддаи 438. Таваккали соҳибкорӣ дар eҳдадорӣ

Агар дар eҳдадорӣ иxрои ягон коре бо фармоиши соҳибкор пешбинӣ гардида бошад, таваккали имконнопазирӣ ё мувофиқи мақсад набудани истифодаи натиxаи кор ба зиммаи соҳибкор гузошта мешавад. Шахсе, ки корро матлуб анxом додааст, ҳақ дорад баробари дараxаи иxро ҳаққи корашро гирад, ба uайр аз ҳолатҳое, ки дар шартнома тақсими дигари таваккали соҳибкорӣ пешбинӣ нагардида бошад.

БОБИ 25

**ҚАТЪИ** EҳДАДОРӢ

Моддаи 439. Асосҳо барои қатъи eҳдадорӣ

1. Eҳдадорӣ аз рeи асосҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс, дигар қонунҳо ва санади ҳуқуқӣ ё шартнома қисман ё пурра қатъ мегардад.

2. Қатъи eҳдадорӣ бо талаби яке аз тарафҳо танҳо дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё шартнома равост.

Моддаи 440. Қатъи eҳдадорӣ бо иxрои он

1. Иxрои матлуб eҳдадориро қатъ месозад.

2. Кредитор иxрои eҳдадориро қабул намуда, вазифадор аст бо талаби қарздор ба e дар мавриди пурра ё қисми дахлдорро қабул кардани он забонхат диҳад.

Агар қарздор барои тасдиқи eҳдадорӣ ба кредитор ҳуxxти қарзро супорида бошад, пас кредитор иxроро қабул карда, бояд ин ҳуxxатро пас диҳад ва ҳангоми набудани имконияти баргардонидани он дар забонхат дар ин маврид сабт кунад. Забонхатро бо сабти рeзи дар ҳуxxати қарзи баргардонидашаванда иваз кардан мумкин аст. Дар дасти қарздор будани ҳуxxати қарз, агар далели дигаре исбот нашуда бошад, қатъи eҳдадориро тасдиқ мекунад.

ҳангоми забонхат надодан, ҳуxxати қарзро барнагардондани кредитор ё дар забонхат сабт намудани имконнопазирии баргардонидани он қарздор ҳақ дорад иxрои eҳдадориро боздорад. Дар ин ҳолат кредитор мeҳлатро гузаронида меҳисобад.

Моддаи 441. ҳаққи дасткашӣ

Мутобиқи созишномаи байни тарафҳо eҳдадорӣ бо додани ҳаққи дасткашӣ (пардохти пул, додани молу мулк ва uайра) бар ивази иxро метавонад қатъ гардад. Андоза, мeҳлат ва тартиби додани ҳаққи дасткашӣ аз xониби тарафҳо муайян карда мешавад.

Моддаи 442. Қатъи eҳдадорӣ бо баҳисобгирӣ

Eҳдадорӣ бо баҳисобгирии талаботи якхелаи мутақобил, ки мeҳлаташ фаро расидааст ё мeҳлаташ муайян нашудааст ё бо лаҳзаи талабидан муқаррар карда шудааст, пурра ё қисман қатъ мегардад. Барои баҳисобгирӣ аризаи як тараф кифоя аст.

Моддаи 443. ҳолатҳои номумкин будани баҳисобгирӣ

Дар ҳолатҳои зайл баҳисобгирӣ номумкин аст:

а) агар тибқи аризаи тарафи дигар ба талабот мeҳлати даъво истифода шуда ва ин мeҳлат гузашта бошад;

б) ҳангоми xуброни зиёни ба ҳаёт ё саломатӣ расонидашуда;

в) ҳангоми руёнидани алимент;

г) ҳангоми таъмини умрбод;

д) дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун ё шартнома.

Моддаи 444. Баҳисобгирӣ ҳангоми гузашт кардани талабот

1. Дар ҳолати гузашт кардани талабот қарздор ба муқобили талаботи кредитори нав ҳақ дорад талаботи мутақобили худро ба кредитори ибтидоӣ ба ҳисоб гирад.

2. Агар талабот ба қарздор тибқи асосҳои то гирифтани огоҳинома дар бораи гузашт карда шудани талабот зарур шуда, мeҳлати талабот то гирифтани он фаро расида бошад ё ин мeҳлат нишон дода нашуда бошад ё бо лаҳзаи дархост муайян гардида бошад, талаб ба ҳисоб гирифта мешавад.

**Моддаи 445. Қатъи** eҳдадорӣ ҳангоми чун як шахс мувофиқ омадани қарздор ва кредитор

Агар қарздор ва кредитор чун як шахс мувофиқ оянд, eҳдадорӣ қатъ мегардад.

**Моддаи 446. Қатъи** eҳдадорӣ бо сабаби нав шудани он (новатсия)

1. Eҳдадорӣ бо созишномаи байни тарафҳо дар мавриди ивази eҳдадории ибтидоии байни онҳо мавxудбуда бо дигар eҳдадории дигари байни ҳамон ашхосе, ки **мавзўи** дигар ва усули дигари (новатсия) иxрои eҳдадориро талаб мекунад, қатъ мегардад.

2. Дар муносибат ба eҳдадорӣ оид ба xуброни зиёне, ки ба ҳаёт ва саломатӣ расонидааст ва оид ба пардохти алимент навоварӣ (новатсия) иxозат дода намешавад.

3. Навоварӣ (новатсия), агар дар созишномаи байни тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, eҳдадории иловагиро, ки ба eҳдадории ибтидоӣ алоқаманд аст, қатъ менамояд. **(Қ ҶТ аз 02.01.2019с. №1557)**

**Моддаи 447. Бахшидани қарз**

ҳангоми аз xониби кредитор озод кардани қарздор аз eҳдадориҳои ба зиммааш гузошташуда, агар ин ҳуқуқи дигар ашхосро дар муносибат ба молу мулки кредитор вайрон накунад, eҳдадорӣ қатъ мегардад.

Моддаи 448. Қатъи eҳдадорӣ ҳангоми имконнопазирии иxро

1. Агар иxрои eҳдадори бо ҳолатҳое имконнопазир бошад, ки барояш қарздор масъулият надорад, он қатъ мегардад. Амали қоидаҳои мазкур ба eҳдадориҳои пулӣ татбиқ карда намешавад.

2. Дар сурати имконнопазир будани иxро аз xониби тарафи eҳдадорӣ, ки ба ҳолатҳо вобаста аст ва барои он ҳеx кадоме аз тарафҳо xавобгар нестанд, агар дар қонунҳо ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, ин тараф ҳақ надорад аз тарафи дигар иxрои eҳдадориро талаб кунад. Дар айни замон ҳар кадом тараф, ки eҳдадориро иxро кардааст ҳақ дорад баргардонидани иxроро талаб намояд.

3. Агар қарздор eҳдадориро бинобар амали гунаҳкоронаи кредитор иxро карда натавонад, охирин ҳақ надорад баргардондани иxрои eҳдадориро талаб кунад.

Моддаи 449. Қатъи eҳдадорӣ дар асоси санади мақомоти давлатӣ

1. Агар дар натиxаи қабули санади мақомоти давлатӣ пурра ё қисман иxро намудани eҳдадорӣ имконнопазир гардад, eҳдадорӣ пурра ё дар қисми дахлдори он қатъ мегардад. Тарафҳое, ки дар натиxаи ин зиён дидаанд, ҳақ доранд мутобиқи моддаҳои 13 ва 16 ҳамин Кодекс xуброни онро талаб намоянд.

2. Агар санади мақомоти давлатӣ, ки дар асоси он eҳдадорӣ қатъ гардидааст, тибқи тартиби муқарраршуда беэътибор дониста шавад, eҳдадорӣ барқарор мегардад, ба шарте ки аз созишномаи тарафҳо ё моҳияти eҳдадорӣ тартиби дигаре барнаояд ва иxрои eҳдадорӣ барои кредитор манфиати худро гум накардабошад.

Моддаи 450. Қатъи eҳдадорӣ аз сабаби фавти шаҳрванд

1. Агар иxрои eҳдадорӣ бидуни иштироки шахсии қарздор номумкин бошад ё eҳдадорӣ ба тариқи дигар ба таври ногусастанӣ бо шахсияти қарздор алоқаманд бошад, eҳдадорӣ ба фавти қарздор, қатъ мегардад.

2. Бо фавти кредитор, агар иxрои eҳдадорӣ маҳз барои кредитор таъин шуда бошад ё eҳдадорӣ бо тариқи дигар ба таври ногусастанӣ бо шахсияти кредитор алоқаманд бошад eҳдадорӣ қатъ мегардад.

Моддаи 451. Қатъи eҳдадорӣ бо барҳам хурданӣшахси ҳуқуқӣ

1. Eҳдадорӣ бо барҳам хeрдани шахси ҳуқуқӣ (қарздор ё кредитор) қатъ мегардад, ба uайр аз ҳолатҳое, ки қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ иxрои eҳдадории шахси ҳуқуқии барҳамхeрдаро ба зиммаи шахси дигар гузоранд (оид ба талабот дар мавриди пардохти товони зиён, ки ба ҳаёт ва саломатӣ расонида шудааст ва uайра).

**ЗЕРФАСЛИ 2**

МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ ОИД БА ШАРТНОМА

**Б О Б И 26**

**МАФҳУМ ВА МАЗМУНИ ШАРТНОМА**

**Моддаи 452. Мафҳуми шартнома**

1. Шартнома созиши ду ё якчанд шахс барои ба вуxуд овардан, таuйир додан ё қатъи ҳуқуқ ва eҳдадории гражданӣ мебошад.

2. Нисбат ба шартнома қоидаҳо оиди аҳди дуxониба ва бисёрxониба, ки дар боби 7 ҳамин Кодекс пешбинӣ гардидааст, татбиқ мегарданд.

3. Агар дар қоидаҳои ҳамин боб ва қоидаҳо оиди навъҳои алоҳидаи шартномаҳо, ки дар ҳамин Кодекс зикр шудаанд, тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, нисбати eҳдадориҳое, ки аз шартнома бармеоянд, муқаррароти умумӣ оид ба eҳдадориҳо **(моддаҳои 328-451)** татбиқ мегарданд.

4. Нисбати шартномаҳое, ки бештар аз ду тараф мебанданд, муқаррароти умумӣ оид ба шартнома татбиқ мегардад, ба шарте, ки ин ба хусусияти бисёрxонибаи чунин шартномаҳо мухолиф набошад.

Моддаи 453. Мустақилияти шартнома

1. Шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ дар бастани шартнома мустақил мебошанд. Маxбур кардан ба бастани шартнома, ба истиснои ҳолатҳое, ки вазифаи бастани шартнома дар ҳамин Кодекс, қонун ё eҳpдадории ихтиёран қабулгардида пешбинӣ шудааст, иxозат дода намешавад.

2. Тарафҳо метавонанд тибқи тартиби пешбининамуда ё пешбининанамудаи қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ шартнома банданд.

3. Тарафҳо метавонанд шартномае банданд, ки он xузъҳои шартномаҳои мухталифи пешбиникардаи қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ (шартномаи омехта)-ро дар бар гирифта бошад. Агар аз созишномаи тарафҳо ё моҳияти шартномаи омехта тартиби дигаре барнаояд, дар муносибати тарафҳо оид ба шартномаи омехта, дар қисматҳои дахлдор қоидаҳои шартномае, ки xузъҳои он дар шартномаи омехта мавxуд аст, татбиқ мегарданд.

4. Шартҳои шартнома, ба истиснои ҳолатҳое, ки мазмуни шарти дахлдор дар қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ зикр шудааст (моддаи 454), бо салоҳдиди тарафҳо муайян карда мешавад.

Дар ҳолатҳое, ки шарти шартнома мутобиқи меъёр истифода мешавад, зеро дар созишномаи байни тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашудааст (меъёри диспозитивӣ), тарафҳо метавонанд бо созишномаи худ истифодаи онро бекор кунанд ё шартеро ба миён гузоранд, ки аз шарти пешбинигардида фарқ дошта бошад. ҳангоми мавxуд набудани чунин созишнома шартҳои шартнома тибқи меъёри диспозитивӣ муайян карда мешаванд.

5. Агар шарти шартнома аз xониби тарафҳо ё меъёри диспозитивӣ муайян нашуда бошад, шартҳои дахлдор бо анъанаҳои аҳдҳои корӣ, ки нисбати тарафҳо татбиқ мегардад, муайян карда мешаванд.

Моддаи 454. Шартнома ва қонун

1. Шартнома бояд ба қоидаҳои барои тарафҳо ҳатмие, мутобиқат кунад, ки бо қонун ё дигар санади ҳуқуқии (меъёрҳои императивӣ) дар лаҳзаи бастани шартнома амалкунанда муқаррар карда шудаанд.

2. Агар пас аз бастани шартнома қонуне қабул шуда бошад, ки барои тарафҳо нисбат ба қоидаҳои ҳангоми бастани шартнома амалкунанда қоидаҳои ҳатмии дигарро муқаррар менамояд, шартҳои шартномаи басташуда ба истиснои ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун дар мавриди он, ки амали он ба муносибатҳои аз шартномаи қаблан басташуда бамиёномада татбиқ мегардад, эътибори худро нигоҳ медорад.

Моддаи 455. Шартномаҳои музднок ва бемузд

1. Шартномае, ки мутобиқи он як тараф бояд музд ё барои иxрои eҳдадорияш пасбаргардонии дигари мутақобиларо гирад, ба музд ба ҳисоб меравад.

2. Шартномае, ки мутобиқи он як тараф eҳдадор мешавад ба тарафи дигар бе музд ё пасбаргардонии чизе диҳад, шартномаи бемузд эътироф карда мешавад.

3. Агар аз қонун, санади дигари ҳуқуқӣ мазмун ё моҳияти шартнома тартиби дигаре барнаояд, шартнома музднок ҳисоб карда мешавад.

Моддаи 456. Нарх

1. Иxрои шартнома мутобиқи нархи дар созишномаи байни тарафҳо муайянгардида пардохта мешавад.

Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун нарх (тарифҳо, нархгузорӣ, ставка ва uайра)-ҳои муқаррар ё танзим намудаи мақомоти ваколатдори давлатӣ истифода бурда мешаванд.

2. Таuйир додани нарх пас аз бастани шартнома танҳо дар ҳолатҳо ва тибқи шартҳои пешбининамудаи шартнома, иxозат дода мешавад.

3. Агар дар шартномаи бамузд нарх пешбинӣ нагардида бошад ва бинобар шарти шартнома муайян шуда наметавонад, иxрои шартнома бояд бо нархе пардохта шавад, ки дар чунин ҳолатҳо одатан барои ин гуна мол ва кору хизматрасонӣ гирифта мешавад.

Моддаи 457. Амали шартнома

1. Шартнома аз лаҳзаи баста шуданаш эътибор пайдо мекунад ва барои тарафҳо ҳатмӣ мегардад.

2. Тарафҳо ҳақ доранд муайян кунанд, ки шарти шартномаи бастаи онҳо ба муносибатҳои то бастани шартнома бамиёномада низ татбиқ мегардад.

3. Қонун ё шартнома муайян карда метавонанд, ки хотимаи мeҳлати амали шартнома боиси қатъи eҳдадории тарафҳо оид ба шартнома мегардад.

Шартномае, ки дар он чунин шарт гузошта нашудааст то лaҳзаи иxрои eҳдадориро ба охир расондани тарафҳо муайян карда шудааст, боэътибор эътироф карда мешавад.

4. Қатъи мeҳлати амали шартнома тарафҳоро аз масъулияти риоя накардани он озод намекунад.

Моддаи 458. Шартномаи оммавӣ

1. Шартномаи оммавӣ шартномае мебошад, ки аз xониби ташкилоти тиxоратӣ баста шуда, дар он eҳдадории ташкилот дар мавриди фурeши маҳсулот, иxрои кор ё хизматрасонӣ, ки чунин ташкилот мувофиқи хусусиятҳои фаъолияташ бояд нисбати ҳар муроxиаткунанда анxом диҳад (савдои чакана, мусофиркашонӣ дар нақлиёти истифодаи умум, хизматрасонии алоқа, таъминоти барқ, хизматрасонии тиббӣ, меҳмонхонаҳо ва uайра) муайян гардидааст.

Ташкилоти тиxоратӣ дар бастани шартномаи оммавӣ, ба истиснои ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ, ҳақ надорад як шахсро нисбат ба дигаре авлотар шуморад.

      2. Нархи мол, кор ва хизматрасонӣ, инчунин дигар шартҳои шартномаи оммавӣ ба истиснои ҳолатҳое, ки қонун додани имтиёзҳоро барои категорияи алоҳидаи истеъмолкунандагон пешбинӣ менамояд, барои ҳамаи истеъмолкунандагон якхела мебошад. (Қ ҶТ аз 12.05.2007сол, №247)

3. Дар ҳолати мавxуд будани имконияти бастани шартномаи оммавӣ xиҳати ба истеъмолкунандагон расонидани моли дахлдор, хизматрасонӣ ва барои онҳо анxом додани кори дахлдор аз xониби ташкилоти тиxоратӣ рад кардани бастани шартнома иxозат дода намешавад.

Дар сурати беасос аз бастани шартномаи оммавӣ саркашӣ кардани ташкилоти тиxоратӣ муқаррароти пешбининамудаи қисми 4 моддаи 477 ҳамин Кодекс татбиқ мегардад.

4. Дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонун ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад қоидаҳое барорад, ки барои тарафҳо ҳангоми бастан ва иxрои шартномаҳои оммавӣ ҳатмӣ мебошанд.

5. Шартҳои шартномаи оммавӣ, ки ба талаботи муқаррароти қисмҳои 2 ва 4 ҳамин модда мутобиқ нестанд, эътибор надоранд.

Моддаи 459. Шартҳои намунавии шартнома

1. Дар шартнома пешбинӣ гардиданаш мумкин аст, ки шартҳои алоҳидаи он бо шартҳои намунавии барои шартномаҳои дахлдор таҳия ва дар матбуот нашргардида муайян карда мешаванд.

2. Агар дар шартнома ба шартҳои намунавӣ ишора набошад, чунин шартҳои намунавӣ дар муносибати байни тарафҳо ба сифати анъанаҳои муомилоти корӣ истифода мегарданд, ба шарте ки онҳо ба талаботи муқаррарнамудаи моддаи 5 ва қисми 5 моддаи 453 ҳамин Кодекс мувофиқ бошанд.

3. Шартҳои намунавӣ дар шакли шартномаи намунавӣ ё дигар санаде, ки ин шартҳоро дар бар гирифтааст, инъикос ёфтанаш мумкин аст.

Моддаи 460. Шартномаи ҳамроҳшавӣ

1. Шартномаи ҳамроҳшавӣ шартномаест, ки шарти онро як тараф дар шакли тавсия (формуляр) ё дигар шакли стандартӣ пешниҳод намудааст ва онро тарафи дигар танҳо бо роҳи пурра ҳамроҳ шудан ба шартномаи пешниҳодгардида қабул мекунад.

2. Тарафи ба шартнома ҳамроҳгардида, ҳарчанд шартномаи ҳамроҳшавӣ хилофи қонунҳо набошад ҳам, вале ин тарафро аз ҳуқуқҳое маҳрум месозад, ки одатан мутобиқи чунин шакли шартномаҳо дода мешаванд, масъулияти тарафи дигарро дар ҳолати риоя накардани eҳдадорӣ истисно ё маҳдуд мекунад ё шартҳои барои тарафи ҳамроҳшуда баръало вазнинро дар бар мегирад, ки онҳоро бо назардошти оқилонаи манфиати даркнамудаи худ, ҳангоми мавxуд будани имконияти иштирок дар муайян кардани шарти шартнома қабул намекунад, ҳақ дорад бекор ё таuйир додани онро талаб намояд.

3. Агар тарафи ҳамроҳшуда медонист ё мебоист донад, ки бо кадом шартҳо шартнома мебандад, дар ҳолатҳои пешбининамудаи қисми 2 ҳамин модда, талаби бекор ё иваз намудани шартнома, ки як тарафи ба шартнома ҳамроҳшуда бинобар анxом додани фаъолияти соҳибкориаш пешниҳод кардааст, қонеъ гардонида намешавад.

Моддаи 461. Шартномаи пешакӣ

1. Мутобиқи шартномаи пешакӣ тарафҳо eҳдадор мешаванд дар оянда дар мавриди додани молу мулк, иxрои кор ё хизматрасонӣ (шартномаи асосӣ) тибқи шартҳои пешбининамудаи шартномаи пешакӣ шартнома банданд.

2. Шартномаи пешакӣ мутобиқи шакли барои шартномаи асосӣ муқарраршуда баста мешавад ва агар шакли шартномаи асосӣ муайян нашуда бошад, он хаттӣ тартиб дода мешавад. Риоя накардани қоидаҳо дар мавриди шартномаи пешакӣ онро беэътибор мегардонад.

3. Шартномаи пешакӣ бояд шартҳоеро дар бар гирад, ки ба муайян намудани мавзeъ, инчунин дигар шартҳои шартномаи асосӣ имконият диҳад.

4. Дар шартномаи пешакӣ мeҳлате, ки тарафҳо eҳдадор шудаанд шартномаи асосӣ банданд, нишон дода мешавад.

Агар чунин мeҳлат дар шартномаи пешакӣ муайян нагардида бошад, шартномаи асосӣ бояд дар давоми як сол аз лаҳзаи ба имзо расидани шартномаи пешакӣ баста шавад.

5. Агар то қатъи мeҳлате, ки тарафҳо бояд шартнома банданд, ба имзо нарасад ё яке аз тарафҳо ба тарафи дигар дар мавриди бастани шартнома пешниҳод ирсол накунад, eҳдадориҳои пешбининамудаи шартномаи пешакӣ, қатъ мегардад.

6. Агар дар созишномаи оид ба ният (протокол оид ба ният ва uайра) бевосита хоҳиши тарафҳо дар мавриди ба он додани ҳуқуқи шартномаи пешакӣ инъикос нагардида бошад, боиси оқибатҳои ҳуқуқии гражданӣ намегардад.

Моддаи 462. Шартнома ба манфиати шахси сеюм

1. Шартнома ба манфиати шахси сеюм шартномае мебошад,

ки дар он тарафҳо муқаррар намудаанд кредитор бояд eҳдадор аст ба шахси сеюми дар шартнома зикршуда ё зикрнашударо, ки ҳуқуқ дорад аз қарздор иxрои eҳдадориро ба фоидаи худ талаб намояд, иxро кунад.

2. Агар қонун, дигар санади ҳуқуқӣ ё шартнома тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошанд, тарафҳо аз лаҳзаи ба қарздор аз xониби шахси сеюм баён карда шудани нияти истифодаи ҳуқуқи худ оид ба шартнома, шартномаи басташударо бидуни розигии шахси сеюм бекор ё таuйир дода наметавонанд.

3. Қарздор ҳақ дорад дар шартнома ба талаботи шахси сеюм эътироз баён кунад, чунон ки метавонист ба муқобили кредитор шикоят намояд.

4. Дар сурати даст кашидани шахси сеюм аз ҳуқуқи мутобиқи шартнома ба e додашуда, кредитор метавонад аз ин ҳуқуқ истифода барад, ба шарте ки он хилофи қонун, санади дигари ҳуқуқӣ ё шартнома набошад.

Моддаи 463. Тафсири шартнома

1. ҳангоми тафсири шартнома суд маънои аслии калима ва ибораҳои дар он сабт шударо ба инобат мегирад. ҳангоми нофаҳмо будани он маънои аслии шартҳои шартнома бо роҳи муқоиса бо дигар шартҳо ва умуман мазмуни шартнома муқаррар карда мешавад.

2. Агар қоидаҳои дар қисми якуми ҳамин модда муқарраргардида барои муайян кардани мазмуни шартнома имконият надиҳанд, бояд нияти ҳақиқии умумии тарафҳо, бо назардошти мақсади шартнома дақиқ карда шавад. Дар айни замон ҳамаи ҳолатҳои дахлдор, аз xумла гуфтугузору мукотибот ва амалҳои то бастани шартнома сурат гирифта, ки дар муносибатҳои тарафҳо муқаррар шудааст, анъанаҳои муомилоти корӣ, рафтори минбаъдаи тарафҳо ба инобат гирифта мешаванд.

Б О Б И 27

**БАСТАНИ ШАРТНОМА**

**Моддаи 464. Муқаррароти умумӣ оиди бастани шартнома**

1. Агар байни тарафҳо, мутобиқи шакли дар ҳолатҳои муайяни зарурӣ аз рeи ҳама шартҳои асосии шартнома созиш ба даст омада бошад, шартнома басташуда дониста мешавад.

Шартҳои оид ба мавзeи шартнома, шартҳое, ки дар қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ барои шартномаи шакли мазкур муҳим ва зарурӣ номбар шудаанд, инчунин ҳамаи он шартҳое, ки дар алоқамандӣ ба онҳо тибқи аризаи яке аз тарафҳо бояд созиш ба даст ояд, шартҳои асосӣ ба ҳисоб мераванд.

2. Шартнома бо фиристодани оферта (пешниҳод барои бастани шартнома) аз xониби як тараф ва аксепти он (қабули пешниҳод) аз xониби тарафи дигар баста мешавад.

Моддаи 465. Лаҳзаи бастани шартнома

1. Шартнома аз лаҳзаи аз xониби шахси фиристодаи оферта гирифтани аксепти он баста шуда ба ҳисоб меравад.

2. Агар барои бастани шартнома тибқи қонун, инчунин додани молу мулк зарур бошад, шартнома аз лаҳзаи додани молу мулки дахлдор (моддаи 248) баста шуда ба ҳисоб меравад.

3. Шартномае, ки бояд ба қайди давлатӣ гирифта шавад, аз лаҳзаи ба қайд гирифта шуданаш баста шуда ба ҳисоб меравад ба шарте ки қонун тартиби дигаре пешбинӣ накарда бошад.

Моддаи 466. Шакли шартнома

1. Шартномаро дар ҳама гуна шакле, ки барои анxом додани аҳд пешбинӣ шудааст, бастан мумкин аст, ба шарте ки қонун барои шартномаи шакли зикршуда шакли муайян муқаррар накарда бошад.

Агар тарафҳо шакли муайяни бастани шартномаро маслиҳат карда бошанд, ҳарчанд тибқи қонун барои чунин навъи шартнома ин шакл номатлуб бошад ҳам, баъди дар шакли муайян пешниҳод карда шуданаш баста шуда ба ҳисоб меравад.

2. Шартнома дар шакли хаттӣ бо роҳи тартиб додани як санади имзокардаи тарафҳо, инчунин бо роҳи мубодилаи аснод аз тариқи почта, телеграф, телетайп, телефон, алоқаи электронӣ ё дигар навъи алоқае, ки имконияти аз xониби тарафи шартнома фиристода шуданашро мeътамад тасдиқ менамояд, баста шуданаш мумкин аст.

3. Агар пешниҳоди хаттии тартиб додани шартнома тибқи тартиби пешбининамудаи қисми 3 моддаи 470 ҳамин Кодекс қабул гардида бошад, расмияти шакли хаттии шартнома риоя гардида ҳисоб мешавад.

**Моддаи 467. О ф е р т а (пешниҳод)**

1. Оферта пешниҳоди ба як шахс ё якчанд шахси муайян фиристодае мебошад, ки мақсади шахси пешниҳод кардаро аниқ ифода намуда шартномаро бо унвоне, ки пешниҳодро қабул кунад, имзо карда шуда ҳисоб мекунад. Оферта бояд шартҳои муҳими шартномаро дар бар гирад.

2. Оферта шахси фиристодаи онро аз лаҳзаи аз xониби унвонӣ гирифтани он алоқаманд месозад.

Агар огоҳинома дар мавриди талаб карда гирифтани оферта барвақттар аз оферта ё ҳамзамон бо он расида бошад, оферта дастраснашуда ҳисоб меёбад.

Моддаи 468. Бебозхостии оферта

Агар дар худи оферта тартиби дигар муайян нагардида бошад ё он аз моҳияти пешниҳод ё шароити иxро гардидани амал барнаояд, офертаи гирифтаи унвонӣ дар тeли мeҳлате, ки барои аксепти он муайян карда шудааст, бозхоста намешавад.

Моддаи 469. Даъват барои пешниҳоди оферта. Офертаи оммавӣ

1. Реклама ё дигар пешниҳоде, ки ба гурeҳи шахси номуайян манзур шудаанд, ҳамчун даъвати бастани оферта эътироф мешавад, ба шарте ки дар таклиф тартиби дигаре дақиқ инъикос наёфта бошад.

2. Пешниҳоде, ки тамоми шартҳои муҳими шартномаро фаро гирифтааст ва аз он нияти шахси манзурнамудаи пешниҳод оиди бастани шартнома тибқи шартҳои дар пешниҳод манзургардида бо ҳар шахсе, ки майл дорад муайян мегардад, чун оферта эътироф карда мешавад (офертаи оммавӣ).

Моддаи 470. Аксепт

1. Аксепт xавоби шахсе мебошад, ки офертаи ба e фиристодашударо гирифтааст.

Аксепт бояд пурра ва бечунучаро бошад.

2. Агар аз қонун, аҳдҳои анъанавии корӣ ё аз муносибати қаблии кории байни тарафҳо тартиби дигаре барнаояд, сукут кардан аксепт ба ҳисоб намеравад.

3. Агар қонун ё санади дигари ҳуқуқӣ тартиби дигарро пешбинӣ нанамуда бошанд ва ё дар оферта нишон дода нашуда бошад, дар мeҳлати барои аксепт муайяннамуда аз xониби шахсе, ки офертаро гирифтааст, иxро намудани амали шартҳои дар он зикршуда (борфиристонӣ, хизматрасонӣ, иxрои кор, пардохти маблаuи дахлдор ва uайра), аксепт ба ҳисоб меравад.

Моддаи 471. Бозхости аксепт

Агар огоҳиномаи бозхости аксепт ба шахсе, ки офертаро фиристодааст, пештар аз аксепт ё ҳамзамон бо он расида бошад, аксепт гирифташуда ба ҳисоб намеравад.

**Моддаи 472. Бастани шартнома дар асоси офертае, ки барои аксепт м**eҳлат муайян кардааст

Агар дар оферта мeҳлати аксепт муайян шуда бошад, шартнома баста шуда ба ҳисоб меравад, ба шарте ки аксепт аз xониби шахси фиристодаи мeҳлати дар он зикршуда дастрас гардад.

**Моддаи 473. Бастани шартнома дар асоси офертае, ки дар он м**eҳлати аксепт муайян нашудааст

1. Агар дар офертаи хаттӣ мeҳлати аксепт муайян нашуда бошад ва агар аксепт аз xониби шахси офертаро фиристода то қатъи мeҳлати муайяннамудаи қонун ё дигар санади ҳуқуқӣ гирифта шуда бошад ва дар сурати муайян нашудани чунин мeҳлат шартнома дар мeҳлати зарурӣ барои ин мувофиқ баста шуда шумурда мешавад.

2. Агар оферта шифоҳӣ, бидуни нишон додани мeҳлати аксепт баён шуда тарафи дигар фавран дар мавриди аксепти он изҳор карда бошад, шартнома баста шуда ҳисобида мешавад.

Моддаи 474. Аксепте, ки дер гирифта шудааст

1. Дар ҳолате, ки огоҳиномаи саривақт фиристодашуда, дар мавриди аксепт дер дастрас шуда тарафи офертаро фиристода фавран тарафи дигарро аз дер гирифтани аксепт огоҳ насозад мeҳлати аксепт дер намешавад.

2. Агар тарафи офертаро фиристода фавран тарафи дигарро дар мавриди аксепти гирифтааш, ки дер дастрас шудааст, огоҳ созад, шартнома басташуда ба ҳисоб меравад.

Моддаи 475. Аксепт мутобиқи шартҳои дигар

Xавоб дар мавриди розигӣ оид ба бастани шартнома бо шартҳои дигар, аксепт ҳисобида намешавад.

Чунин xавоб радди аксепт эътироф гардида, дар айни замон офертаи нав шумурда мешавад.

Моддаи 476. Маҳалли имзои шартнома

Агар дар шартнома маҳалли имзои шартнома муайян нагардида бошад, шартнома дар маҳалли зисти шаҳрванд ё маҳалли буду боши шахси ҳуқуқӣ, ки оферта фиристодааст, баста шуда эътироф мегардад.

Моддаи 477. Бо тартиби ҳатмӣ бастани шартнома

1. Дар ҳолати мутобиқи ҳамин Кодекс, дигар қонунҳо барои тарафе, ки оферта фиристода шудааст (лоиҳаи шартнома) бастани шартнома ҳатмӣ бошад, ин тараф бояд ба тарафи дигар оид ба аксепт ё радди аксепт ё оид ба аксепти оферта тибқи шартҳои дигар (протоколи ихтилофи назар оид ба лоиҳаи шартнома) дар давоми сӣ рeзи гирифтани оферта огоҳинома фиристад.

Тарафе, ки оферта фиристодааст ва аз тарафе, ки барояш бастани шартнома ҳатмӣ буда дар бораи аксептҳои он бо шартҳои дигар огоҳинома гирифтааст (протоколи ихтилофи назар оид ба лоиҳаи шартнома) ҳақ дорад ихтилофоти ҳангоми бастани шартнома бамиёномадаро дар давоми сӣ рeзи гирифтани чунин огоҳинома ё гузаштани мeҳлати аксепт ба баррасии суд пешниҳод намояд.

2. Дар ҳолати мутобиқи ҳамин Кодекс ё қонунҳои дигар барои тарафи офертаро фиристода (лоиҳаи шартнома) бастани шартнома ҳатмӣ бошад ва ба он дар давоми си рeз протоколи ихтилофи назар оид ба лоиҳаи шартнома фиристода мешуда бошад, ин тараф бояд дар давоми сӣ рeзи гирифтани протоколи ихтилофи назар тарафи дигарро аз қабули шартномаи таҳрирхeрда ё оид ба радди протоколи ихтилофи назар огоҳ созад.

ҳангоми рад кардани протоколи ихтилофи назар ё дар мeҳлати муайяншуда нагирифтани огоҳинома оиди натиxаи баррасии он тарафе, ки протоколи ихтилофи назарро фиристодааст, ҳақ дорад ихтилофи назари ҳангоми бастани шартнома бамиёномадаро ба баррасии суд пешниҳод намояд.

3. Агар тибқи қонун, дигар санади қонунӣ мeҳлати дигаре муайян нагардида бошад ё аз xониби тарафҳо мувофиқа нашуда бошад, қоидаpҳои оид ба мeҳлат пешбининамудаи қисмҳои 1 ва 2 ҳамин модда истифода бурда мешаванд.

4.Агар тарафе, ки мутобиқи ҳамин Кодекс ё дигар санади қонунӣ барояш бастани шартнома ҳатмӣ мебошад, аз бастани шартнома саркашӣ намояд, тарафи дигар ҳақ дорад ба суд дар мавриди маxбуран бастани шартнома талабот арз намояд.

Як тараф метавонад аз тарафи дигаре, ки аз бастани шартнома беасос саркашӣ кардааст, товони зиёни бо ин амал расондаро талаб намояд.

Моддаи 478. Баҳсҳои пеш аз шартнома

Агар ихтилофоте, ки ҳангоми бастани шартнома ба миён омадаст, дар асоси моддаи 477 ҳамин Кодекс ё тибқи созишномаи байни тарафҳо манзури баррасии суд карда шавад, шартҳои шартнома, ки нисбат ба онҳо тарафҳо ихтилофи назар доштанд мутобиқи қарори суд муайян карда мешаванд.

Моддаи 479. Бастани шартнома ҳангоми гузаронидани савдо

1. Агар аз моҳияти шартнома тартиби дигаре барнаояд, онро ҳангоми гузаронидани савдо бастан мумкин аст. Шартнома бо шахсе баста мешавад, ки дар савдо бурд кардааст.

2. Ташкилкунандаи савдо молики молу мулк ё дорандаи ҳуқуқи молу мулк ё ташкилоти махсус буда метавонанд. Ташкилоти махсус дар асоси шартнома бо молики молу мулк ё соҳиби ҳуқуқи молу мулк амал карда, аз номи онҳо ва аз номи худ баромад мекунад.

3. Дар ҳолатҳои муайяннамудаи ҳамин Кодекс ё қонунҳои дигар шартномаҳо дар мавриди фурeши мол ё ҳуқуқи молу мулкӣ танҳо бо усули гузаронидани савдо баста шуданашон мумкин аст.

4. Савдо дар шакли музояда ё озмун гузаронида мешавад. Дар савдои музояда шахсе бурдкарда ба ҳисоб меравад, ки нархи баландтарро пешниҳод кардааст, дар озмун **(тендер)** бошад, шахсе ки мутобиқи хулосаи комиссияи озмунӣ **(тендерӣ)** қаблан аз xониби ташкилкунандаи савдо таъингардида беҳтарин шартро пешниҳод намудааст, бурдкарда шумурда мешавад. **(ҚҶТ аз 23.07.2016 сол №1334)**

Агар дар қoнун тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, шакли савдоро молики молу мулки ба фурeшрасанда ё соҳиби ҳуқуқи молу мулки ба фурeш баровардашуда муайян мекунанд.

5. Агар дар қонунҳои мурофиавӣ тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ҳоидаҳои муқаррарнамудаи моддаҳои 480 ва 481 ҳамин Кодекс нисбат ба савдои оммавӣ, ки бо тариқи иxрои қарори суд доир мегарданд, татбиқ карда мешаванд.

Моддаи 480. Ташкил ва тартиби гузаронидани савдо

1. Музояда ё озмун **(тендер)** кушода ё пeшида буда метавонанд. Дар музояда ё озмуни **(тендери)** кушода ҳар шахс метавонад иштирок намояд. Дар музояда ё озмуни **(тендери)** пeшида танҳо ашхосе, ки махсус барои ин мақсад даъват шудаанд, иштирок мекунанд.

2. Агар дар қонун тартиби дигар пешбинӣ нагардида бошад, огоҳинома дар мавриди гузаронидани савдо бояд аз xониби ташкилотчии он аз сӣ рeз пеш аз доир шудани он фиристода шавад. Дар огоҳинома дар ҳама ҳолат оид ба вақт, маҳал ва шакли савдо, мавзeи он ва тартиби гузаронидани он, аз xумла дар мавриди ба расмият даровардани иштирок дар савдо, муайян намудани шахси бурдкарда дар савдо, инчунин оид ба нархи ибтидоӣ маълумот дода шавад.

Дар сурате, ки мавзeи савдо танҳо ҳуқуқи бастани шартнома бошад, дар огоҳиномаи савдои доиршаванда бояд мeҳлати барои он муайянгардида зикр карда шавад.

3. Агар дар қонун ё огоҳинома дар мавриди гузаронидани савдо тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, ташкилкунандаи савдои озод, ки огоҳинома фиристодааст, ҳақ дорад ҳар вақт, вале на дертар аз се рeз то фаро расидани мeҳлати доир шудани он, ташкилкунандаи озмун **(тендер)** бошад, на дертар аз си рeзи то доир гардидани озмун **(тендер)** аз гузаронидани он даст кашад.

Дар ҳолати ин мeҳлатро риоя накардан, аз савдои озод даст кашидани ташкилкунанда, e вазифадор аст ба иштирокчиён товони зиёни воқеиашонро пардозад.

Ташкилотчии музояда ё озмуни **(тендери)** пeшида вазифадор аст ба иштирокчиёни даъватшуда, сарфи назар аз он, ки баъд аз фиристодани огоҳинома аз гузаронидани савдо маҳз кай даст кашидааст, товони зиёни воқеиашонро пардозад.

4. Иштирокчиёни савдо бояд тибқи андоза, мeҳлат ва тартибе, ки дар огоҳиномаи гузаронидани савдо нишон дода шудааст, байъона диҳанд. Агар савдо доир нагардида бошад, байъона бояд баргардонида шавад. Байъона ҳам чунин ба ашхосе, ки дар савдо иштирок доштанду вале дар он бурд накардаанд, баргардонида мешавад.

ҳангоми бастани шартнома бо шахсе, ки дар савдо бурд кардааст, байъонааш дар иxрои eҳдадорӣ оид ба шартномаи басташуда ҳисоб карда мешавад.

5. Шахсе, ки дар савдо бурд кардааст ва доиркунандаи савдо дар рeзи гузаронидани музояда ё озмун **(тендер)** оид ба натиxаҳои савдо протокол имзо мекунанд, ки эътибори шартномаро дорад. Шахсе, ки савдоро бурд кардааст, дар ҳолати аз имзои протокол саркашӣ кардан аз байонаи додааш маҳрум мегардад. Доиркунандаи савдо, ки аз имзои протокол саркашӣ мекунад, вазифадор аст байъонаро дар ҳаxми дукарата баргардонад ва ба шахси дар савдо бурдкарда товони зиёни бо иштирок дар савдо расонидашударо вобаста ба ҳаxме, ки аз андозаи маблаuи байъона бештар аст, пардозад. **(ҚҶТ аз 23.07.2016 сол №1334)**

Агар мавзeи савдо танҳо ҳуқуқи бастани шартнома бошад, чунин шартнома аз xониби тарафҳо бояд баъди хотимаи савдо ва тартиб додани протокол дар давоми бист рeз ё дигар мeҳлати дар огоҳинома муайяншуда баста шавад. Дар ҳолати аз бастани шартнома саркашӣ кардани яке аз тарафҳо тарафи дигар ҳақ дорад аз суд талаб намояд, ки тарафи гунаҳгорро ба бастани шартнома маxбур созад ва инчунин зиёни аз набастани шартнома расонидашударо пардозад.

Моддаи 481. Оқибати риоя накардани қоидаҳои гузаронидани савдо

1. Савдое, ки бо риоя накардани қоидаҳои муқаррарнамудаи қонун гузаронида шудааст, тибқи даъвои шахси манфиатдор аз xониби суд беэътибор дониста шуданаш мумкин аст.

2. Беэътибор донистани савдо шартномаи бо шахси дар савдо бурдкарда басташударо беэътибор мегардонад.

БОБИ 28

ТАUЙИР ДОДАН ВА БЕКОР КАРДАНИ ШАРТНОМА

Моддаи 482. Асосҳо барои таuйир додан ё бекор кардани шартнома

1. Агар дар ҳамин Кодекс, қонунҳои дигар ё шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад, шартномаро бо созиши тарафҳо таuйир додан ё бекор кардан мумкин мебошад.

2. Шартномаро бо талаби яке аз тарафҳо танҳо дар ҳолатҳои зайл аз тариқи суд таuйир додан ё бекор кардан мумкин аст:

а)   ҳангоми шартномаро ба таври назаррас вайрон кардани тарафи дигар;

б) дар дигар ҳолатҳои пешбининамудаи ҳамин Кодекс, қонунҳои дигар ё шартнома.

Xиддан риоя накардани шартнома он аст, ки ба xониби дигар аз ин зиён расида, eро аз умеди ба даст овардани нафъи зиёде маҳрум созад, ки ҳангоми бастани шартнома дар назар дошт.

3. ҳангоми яктарафа рад намудани иxрои пурра ё қисмани шартнома, агар чунин радро қонун ё созишномаи тарафҳо иxозат диҳад, шартнома мувофиқан бекор ё таuйирдодашуда ба ҳисоб меравад.

**Моддаи 483. Та**uйир додан ва бекор кардани шартнома ҳангоми ба таври назаррас таuйир ёфтани ҳолат

1. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нагардида бошад ва ё аз моҳияти он барнаояд таuйир ёфтани ҳолат, ки тарафҳо ҳангоми бастани шартнома онро ба инобат гирифта буданд, барои таuйир додан ё бекор кардани он асос буда метавонад.

Таuйир ёфтани ҳолат ҳангоме ба таври назаррас эътироф карда мешавад, ки агар тарафҳо чунин таuйир ёфтани ҳолатро оқилона пешбинӣ карда бошанд, умуман шартнома намебастанд ё он бо шартҳои то андозае дигар ба имзо мерасид.

2. Агар тарафҳо дар мавриди ба ҳолати ба таври назаррас таuйирёфта мутобиқ гардонидани шартнома ё бекор кардани он ба мувофиқа нарасида бошанд, вайро суд бо асосҳои пешбининамудаи қисми 4 ҳамин модда бекор карда, тибқи талаби тарафи манфиатдор ҳамзамон бо шартҳои зайл таuйир дода метавонад:

а) агар дар лаҳзаи бастани шартнома тарафҳо онро ба асос гирифта бошанд, ки чунин таuйир ёфтани ҳолат ба миён намеояд;

б) агар ҳолат бо сабабҳое таuйир ёфта бошад, ки тарафи манфиатдор пас аз рух доданаш онро ба ҳадди uамхорӣ ва эҳтиёткорие, ки аз талаби шартнома ва шарти аҳдҳо бармеоянд бартараф карда наметавонист;

в) агар иxрои шартнома бидуни таuйир додани шарт таносуби ба шартнома мувофиқи манфиати молу мулкии байни тарафҳоро то андозае вайрон кунад ва ба тарафи манфиатдор он қадар зиёне расонад, ки аз манфиати калоне, ки ҳақ дошт ҳангоми бастани шартнома ба он умед бандад, маҳрум шуда метавонист;

г) агар аз анъанаҳои аҳдҳои корӣ ё моҳияти шартнома барнаояд, ки таваккали таuйир ёфтани ҳолат ба зиммаи тарафи манфиатдор аст.

3. ҳангоми бекор кардани бинобар xиддан таuйир ёфтани он суд бо талаби ҳар кадоме аз тарафҳо оқибати бекор кардани шартномаро бо назардошти тақсими одилонаи хароxоти иxрои ин шартнома масраф шудааст, муайян мекунад.

4. Бекор кардани шартнома аз сабаби ба таври назаррас таuйир ёфтани ҳолат танҳо бо қарори суд, дар ҳолатҳои мустасно, ҳангоме, ки бекор кардани шартнома ба манфиатҳои xамъиятӣ мухолиф аст ё ба тарафҳо зиёне ворид мекунад, ки аз хароxоти баъди таuйир додани шартҳо аз xониби суд барои иxрои шартнома зарурӣ хеле зиёд аст, иxозат дода мешавад.

Моддаи 484. Тартиби таuйир додан ва бекор кардани шартнома

1. Агар аз қонун, дигар санади ҳуқуқӣ, шартнома ё анъанаҳои аҳдҳои корӣ тартиби дигаре барнаояд, созишномаи таuйир додан ё бекор кардани шартнома, ба ҳамон шакле ки шартнома дорад, сурат мегирад.

2. Тараф талаби таuйир додан ё бекор кардани шартномаро танҳо баъди гирифтани раддияи тарафи дигар оиди таuйир додан ё бекор кардани шартнома ё дар мeҳлати дар пешниҳод ё дар қонун ва ё дар шартнома муайяншуда нагирифтани xавоб ва дар сурати набудани он дар муддати сӣ рeз ба суд арз карда метавонад.

Моддаи 485. Оқибати таuйир додан ё бекор кардани шартнома

1. ҳангоми таuйир додани шартнома eҳдадории тарафҳо дар шакли таuйирёфта нигоҳ дошта мешавад.

2. ҳангоми бекор кардани шартнома eҳдадории тарафҳо қатъ мегардад.

3. Агар аз созишнома ё моҳияти таuйир додани шартнома тартиби дигаре барнаояд, дар ҳолати таuйир додан ё бекор кардани шартнома eҳдадорӣ аз рeзи бастани созишномаи тарафҳо дар мавриди таuйир додан ё бекор кардани шартнома, ва ҳангоми таuйир додан ё бекор кардани шартнома тибқи тартиби судӣ бошад, аз рeзи эътибори қонунӣ пайдо кардани қарори суд дар бораи таuйир додан ё бекор кардани шартнома таuйирёфта ё бекоркардашуда ба ҳисоб меравад.

4. Агар дар қонун ё созишномаи тарафҳо тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, тарафҳо ҳақ надоранд баргардонидани чизеро, ки онҳо мутобиқи eҳдадорӣ то рeзи таuйир додан ё бекор кардани шартнома анxом додаанд, талаб намоянд.

5. Агар аз xониби яке аз тарафҳо ба таври назаррас вайрон кардани шартнома барои таuйир додан ё бекор кардани шартнома асос шуда бошад, тарафи дигар ҳақ дорад товони зиёни аз таuйир додан ё бекор кардани шартнома расидаро талаб намояд.

**Моддаи 486. ҳолатҳои та**uйир додан ва бекор кардани шартнома мутобиқи аризаи яке аз тарафҳо

1. Шартномаро мутобиқи аризаи яке аз тарафҳо танҳо дар ҳолатҳои зайл таuйир додан ё бекор кардан мумкин аст:

а) агар иxрои шартнома имконнопазир бошад (моддаи 448 ҳамин Кодекс);

б) аз xониби тарафи дигар вайрон кардани шартҳои пешбининамудаи қонунҳо ё шартнома дар мавриди сифат, мeҳлати иxро ва дигар шартҳо;

в) агар тарафи дигар тибқи тартиби муқарраргардида муфлис эътироф шуда бошад;

г) агар санади мақомоти давлатӣ, ки дар асоси он шартнома баста шуда буд, таuйир дода ё бекор карда шуда бошад;

д) дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонунҳо ё шартнома.

2. Дар сурати яктарафа таuйир додан ё бекор кардани шартнома як тараф бояд тарафи дигарро на дертар аз як моҳ пешакӣ огоҳ созад.

Моддаи 487. Дароз кардани мeҳлати амали шартнома

Тарафҳо ҳақ доранд амали шартномаро ба мeҳлати нав дароз кунанд. Мeҳлати амали шартнома тибқи қоидаҳои моддаҳои 472 - 473 ҳамин Кодекс дароз карда мешавад.

**ҚАРОРИ МАXЛИСИ ОЛИИ**

**Ҷумҳурии Тоҷикистон**

**(Ахбори Маxлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 1999, №6, мод.155)**

**Оиди мавриди амал қарор додани қисми якуми**

**Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон**

Маxлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон **қарор мекунад:**

1. Қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди интишори расмӣ аз 1 январи соли 2000-ум мавриди амал қарор дода шавад.

2. ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мeҳлати шаш моҳ аз рeзи мавриди амал қарор додани қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон:

- қарорҳои худро ба қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқ намояд;

- дар бораи бо қисми якуми Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқ гардонидани қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод манзур кунад.

**Раиси Маxлиси Олии**

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                                                                             С. РАXАБОВ

**ш. Душанбе, 30 июни соли 1999,**

**№ 803**

Пинҳон кардан
Таснифгар	Рақам	Ном	Мақомот	Сана	Ҳолат	Замима
КОДЕКС	802	КОДЕКСИ ГРАЖДАНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН (ҚИСМИ ЯКУМ)	Маҷлиси Олии ҶТ	30.06.1999	Аз эътибор соқитшуда	802_tj.doc 802_tj.pdf 802_tj.zip

Primary tabs

^-A A ⁺A

Ҷумъа, Октябр 25, 2024

РУШДИ НИЗОМИ ҚОНУНГУЗОРӢ ДАР МАСИРИ 30 СОЛИ ҚАБУЛИ КОНСТИТУТСИЯИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН (Бахшида ба истиқболи 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон гардидани соли 2024)

Конститутсия ба сифати қонуни олӣ заминаҳои ҳуқуқии пешрафти ҷомеаро аз тариқи қабули қонунҳои нав гузошта, муносибатҳои ҷамъиятии мухталифро таҳти танзим қарор дода, асосҳои ҳуқуқии рушду такомули минбаъдаи чунин муносибатҳоро фароҳам меорад.

Асосгузору сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон

Нишонаи номӣ (тег):

РУШДИ НИЗОМИ ҚОНУНГУЗОРӢ ДАР МАСИРИ 30 СОЛИ ҚАБУЛИ КОНСТИТУТСИЯИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН (Бахшида ба истиқболи 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон гардидани соли 2024)

Баҳодиҳии муҳтаво:

Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

Бештар оида ба РУШДИ НИЗОМИ ҚОНУНГУЗОРӢ ДАР МАСИРИ 30 СОЛИ ҚАБУЛИ КОНСТИТУТСИЯИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН (Бахшида ба истиқболи 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон гардидани соли 2024)

KHOVAR.TJ

АГЕНТИИ МИЛЛИИ ИТТИЛООТИИ ТОҶИКИСТОН «ХОВАР»
WWW.KHOVAR.TJ

«ХОВАР FM»

Садриддин Айнӣ (1878 – 1954): Адиб, олим ва асосгузори адабиёти муосири тоҷик. Аввалин Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Муаллифи асарҳои «Таърихи амирони манғитияи Бухоро», «Таърихи инқилоби фикрӣ дар Бухоро», «Намунаи адабиёти тоҷик», «Дохунда», «Ғуломон», «Ёддоштҳо» ва дигар асарҳо, ки ба 29 забони хориҷӣ нашр шудаанд.
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон аз 08 сентябри соли 1997 ба асосгузори адабиёти муосири тоҷик Садриддин Айнӣ унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» дода шуд.
Бобоҷон Ғафуров (1909 – 1977): Олим, академики Академияи Илмҳои ИҶШС, арбоби ҳизбӣ ва давлатӣ, муаллифи китоби оламшумули «Тоҷикон» ва зиёда аз 300 асару мақолаҳо.
Солҳои 1944-1946 котиби дуюм, с.1946-1956 котиби якуми КМ Ҳизби комунистии Тоҷикистон, 1956 – 1977 сарвари Пажуҳишгоҳи шарқшиносии ИҶШС.
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон аз 08 сентябри соли 1997 ба таърихшинос ва шарқшиноси шинохтаи тоҷик, академик, муаллифи китоби «Тоҷикон» Бобоҷон Ғафуров унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» дода шуд.
Мирзо Турсунзода (1911-1977): Шоири халқӣ, раиси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон, Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ, Раиси Кумитаи якдилии халқҳои Осиё ва Африқо. Барои достонҳои «Қиссаи Ҳиндустон»(1948), «Ҳасани аробакаш», «Чароғи абадӣ», «Садои Осиё»,(1960) «Ҷони ширин» (1963) бо ҷоизаҳои давлатии ИҶШС, ҶШС Тоҷикистон ва байналмилалии ба номи Ҷ. Неҳру (1967) сарфароз шуда буд.
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон аз 07 майи соли 2001 ба шоири халқии Тоҷикистон, ходими намоёни ҷамъиятӣ Мирзо Турсунзода унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» дода шуд.
Эмомалӣ Раҳмон: Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. 19 ноябри соли 1992 дар иҷлосияи XVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 6 ноябри соли 1994 бори аввал, солҳои 1999, 2006 ва 2013 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидаст.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат.
Бо қарори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 11 декабри соли 1999 барои мустаҳкам намудани давлатдории соҳибистиқлол ва пойдории сулҳ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо унвони олии “Қаҳрамони Тоҷикистон” мукофотонида шудааст.
Нусратулло Махсум (1881 – 1938): Нусратулло Махсум (Лутфуллоев) ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1924-1926 раиси Кумитаи инқилобии ҶМШС Тоҷикистон, солҳои 1926-1933 раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон.
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006 ба фарзанди барӯманди халқи тоҷик Нусратулло Махсум унвони олии “Қаҳрамони Тоҷикистон” дода шудааст.
Шириншоҳ Шоҳтемур (1899 – 1937): Ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1929-1931 котиби Ҳизби коммунистии ҶШС Тоҷикистон, солҳои 1933-1937 Раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон.
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006 ба фарзанди барӯманди халқи тоҷик Шириншоҳ Шоҳтемур, унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» дода шудааст.